— ”بەس جۇلدىز شىعىستان كوتەرىلدىنىڭ“ ۋاقىت قاقپاسىن اشۋى جونىندە جەلىلەس شولۋ (1)
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى يىن لۋ
جىبەك جولىنىڭ مىڭ جىلدىق بەلگىسىن ىزدەپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ كوز تارتىپ تۇرعان جارىق جۇلدىزدارىنا زەر سالدى.
10 ـ ايدىڭ ورتا شەنىندە تۇرپان قالاسى بادام شىعىس قابىرلار شوعىرىنداعى بيىلعى ارحەولوگيالىق قازۋ قىزمەتى اياقتالىپ قالدى، جالىن تاۋدىڭ ەتەگىندەگى وسىناۋ ەسكى جۇرتتا وتكەن 2 جىلدا جاڭالىقتار ۇزبەي بايقالدى، مۇنىڭ ىشىندە تاڭ داۋىرىندەگى جوعارى دارەجەلى ٴمانساپتى بەيتيڭ باسقاقتىعىنىڭ ورىنباسار باسقاعى چىڭ حۋاننىڭ قابىرى، اعاشقا ويىلعان جەر ساتىپ الۋ قولحاتى سياقتىلار قامتىلىپ، تاڭ داۋىرىندە ورتالىق اكىمياتتىڭ باتىس ٴوڭىردى ٴونىمدى باسقارعاندىعىن دالەلدەپ قانا قويماي، ونىڭ ۇستىنە سول كەزدەگى ورتا جازىق ٴوڭىرى مادەنيەتىنىڭ، سالت ـ ساناسىنىڭ باتىس وڭىرگە جاساعان تەرەڭ ىقپالىن ايگىلەدى.
سوڭعى جىلدارى ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى شينجياڭنىڭ ارحەولوگيالىق قىزمەتىنەن مالىمەت بەرۋ ماجىلىستەرىندە ىرىقتى ارحەولوگيالىق قازۋ جانە نەگىزگى قۇرىلىستار بويىنشا جۇرگىزىلگەن ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ ـ قازۋ جەتىستىكتەرى باياندامالارىن جاريا ەتتى، شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا ساقتالعان بۇرىنعى زامانداعى قالا جۇرتى، ەلدى مەكەن، قابىرلار شوعىرى سياقتىلاردىڭ تاريح قويناۋىنان ٴۇن قاتىپ، جۇڭگو سىندى بىرلىككە كەلگەن كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ تاريحي وزگەرىسى بارىسىندا شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ وتانىمىزدىڭ بايتاق تەرريتورياسىن اشۋعا بىرگە قاتىناسقان، كوپ نەگىزدى ٴبىر تۇلعالى جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىن بىرگە قۇرعان شىنايى تاريحي بارىسىن بايانداۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
ٴار جەردەگى ەسكى جۇرتتار ٴار داۋىردەگى ورتالىق اكىمياتتاردىڭ ٴونىمدى باسقارۋىنىڭ ناقتى دالەلى بولدى
قۇمىل داحى بايىرعى قالاسىندا تاڭ داۋىرىندە ٴۇبىر قوسىنىنىڭ جاساق باعىپ ەلدى تىنىقتىرعان، تىڭ يگەرىپ شەكارانى قورعاعان ەسكى جۇرتى ساقتالعان؛ جەمسارى بەيتيڭ بايىرعى قالاسىندا تاڭ داۋىرىندە ورتالىقتىڭ بۇكىل ەلدە ”بەيتيانيۋان“ قۇرىپ، قارتتاردى كۇتىمدەگەن، جەتىمدەرگە قامقورلىق جاساعان ىستەرى ەستەلىككە الىنعان؛ چەرچەن سۋباسقان ەسكى جۇرتىندا ساقتالعان كوپتەگەن حات ـ قاتىناس، ٴتىزىم داپتەرى، قۇلاقتاندىرۋ، نوپوس تىزىمدىگى، جازۋ جاتتىعۋلارىندا يۋان داۋىرىندە ورتالىقتىڭ باتىس ٴوڭىردى باسقارعان جاندى كارتيناسى ايگىلەنگەن؛ موڭعۇلكۇرە گەدەن تاۋىنداعى جوڭعار بۇلىگىن تىنىشتاندىرۋ قۇلپىتاسىندا چيڭ داۋىرىندە ارميا مەن حالىقتىڭ وتاننىڭ تۇتاستىعىن بىرگە قورعاعان ىزگى ىستەرى ەستەلىككە الىنعان...
وسى تاريحي مادەنيەت قالدىقتارى شينجياڭنىڭ ەجەلدەن بەرى جۇڭگونىڭ ايرىلماس ٴبىر بولىگى ەكەندىگىن ناقتى دالەلدەدى ٴارى جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسى تاريحىنىڭ قالىپتاسۋىنا تۇسىنىك جاساۋعا ماڭىزدى تىرەك ازىرلەدى.
مادەني ەسكەرتكىشتەردى جاپپاي تەكسەرۋ ناتيجەسىندە كورسەتىلۋىنشە، قازىرگە دەيىن شينجياڭنان چين پاتشالىعىنان بۇرىنعى داۋىردەن ميڭ، چيڭ پاتشالىقتارى داۋىرىنە دەيىنگى 370 تەي بۇرىنعى زامان قالا جۇرتى تابىلعان، مۇنىڭ ىشىندە حان داۋىرىنەن تاڭ داۋىرىنە دەيىنگى 250 دەي بۇرىنعى زامان قالا جۇرتى بار. شينجياڭداعى بۇرىنعى زامان قالا جۇرتىن قازۋ ”ەكى حان داۋىرىندەگى باتىس ٴوڭىر باسقاقتىعىنىڭ ارميا ـ ۇكىمەت قۇرىلىمى جۇيەسى جونىندەگى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ“، ”تاڭ داۋىرىندەگى انشي ۇلكەن باسقاقتىعىنىڭ ارميا ـ ۇكىمەت قۇرىلىمى جۇيەسى جونىندەگى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ“، ”سۇڭ، يۋان، ميڭ، چيڭ داۋىرلەرىنىڭ ارميا ـ ۇكىمەت قۇرىلىمى جۇيەسى جونىندەگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ“، ”بىرلىككە كەلگەن مەملەكەت جۇيەسىندەگى شينجياڭنىڭ تاريحي دامۋ ٴۇردىسى جونىندەگى زەرتتەۋ“ سياقتى ٴتۇيىندى عىلمي تاپسىرمالىق زەرتتەۋلەرگە ماڭىزدى سۇيەنىش ازىرلەدى.
جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى ارحەولوگيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەۋشىسى، بەيتيڭ بايىرعى قالا ەسكى جۇرتى ارحەولوگيا نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى گو ۋ بەيتيڭ بايىرعى قالاسىندا 6 جىلدان استام ۋاقىت تاپجىلماي تۇردى، ول بىلاي دەپ قارادى: شينجياڭنىڭ جەر ـ جەرىندەگى مادەنيەت ەسكى جۇرتتارىنىڭ سيپاتىندا ساياسي سيپات، كوپ نەگىزدى مادەنيەت سيپاتى جانە كوپ ۇلتتىلىق سيپات ٴبىرشاما كورنەكتى. تاڭ داۋىرىندە بەيتيڭ باسقاقتىعى قۇرىلعاننان كەيىن، بەيتيڭ ٴوڭىرى ورتالىقتىڭ ٴونىمدى باسقارۋىندا قوعامنىڭ ورنىقتىلىعىن، ەكونوميكانىڭ دامۋىن، مادەنيەتتىڭ گۇلدەنۋىن جۇزەگە اسىرعان ٴارى ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىنا، ىشتەسۋىنە، توعىسۋىنا قولداۋ كورسەتكەن.
ۇكىلى حاتتار تىنباي جەتكىزىلىپ، ورتەڭدەردىڭ وتى سونبەدى. كونچى وزەنىنىڭ سولتۇستىك جاعاسىن بويلاپ جۇرگەندە، كورلا مەن لوپنۇر يىڭپان بايىرعى قالا ەسكى قابىرلار شوعىرى جۇرتى اراسىنداعى شامامەن 150 كيلومەتر ارالىقتاعى جەردە 11 ورتەڭ بار، كونچى وزەنى ورتەڭ شوعىرى دەپ اتالادى، 2021 ـ جىلعى مەملەكەتتىك 10 ٴىرى ارحەولوگيالىق جاڭا بايقاۋعا ەنگىزىلگەن قياققۇدىق ورتەڭى _ سولاردىڭ ٴبىرى.
”قياققۇدىق ورتەڭىنەن سوڭعى جىلدارى ەل ىشىندەگى ورتەڭ ەسكى جۇرتتارىنان قازىپ الىنعان سانى ەڭ كوپ ٴبىر توپتاعى تاڭ داۋىرىنە ٴتان حانزۋ تىلىندەگى حۇجاتتار تابىلدى، وندا تاڭ پاتشالىعى ورتالىق اكىمياتىنىڭ ٴونىمدى باسقارۋىنداعى باتىس ٴوڭىردىڭ ساياسي، اسكەري ىستەر، ەكونوميكا، مادەنيەت جاعدايى بارىنشا تولىق بەينەلەنگەن“، ـ دەدى شينجياڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا مۇراشىسى حۋ شيڭجۇن.
بۇگىن قۇمىل داحى بايىرعى قالاسىنىڭ توڭىرەگىندە ٴالى دە 20دان استام ورتەڭ بوي سوزىپ تۇر، ال بۇكىل قۇمىل جەرىندە تۇرلىشە تاريحي كەزەڭدەگى ورتەڭدەردىڭ سانى جۇزدەن اسادى. قالا ەسكى جۇرتى مەن ورتەڭدەر ٴوز مىندەتتەرىن وتەپ، ٴبىر ـ بىرىنە سەرىك بولىپ، جىبەك جولىنداعى بارىس ـ كەلىستىڭ حاۋىپسىزدىگىن، ىركىلىسسىزدىگىن بىرگە قامتاماسىز ەتتى، «كونە تاڭناما . جاعراپيا شەجىرەسىندە» ”ٴۇبىر قوسىنى ٴۇبىردىڭ باتىس تەرىستىگىندە 300 شاقىرىم كەلەتىن گانلۋچۋان دەگەن جەردە تۇرادى، 3000 جاساعى، 5000 مۋ جەرى، 300 اتى بار“ دەپ جازىلعان.
ارحەولوگيالىق قازۋ قىزمەتىنىڭ ىشكەرىلەۋىنە ىلەسە، بيىل مەملەكەتتىك مادەني ەسكەرتكىش مەكەمەسى ارحەولوگيا زەرتتەۋ ورتالىعى توعىزساراي ەسكى جۇرتىن قورعاۋ جوسپارىن جاساي باستادى، تۇمسىق قالاسىنا ورنالاسقان سولتۇستىك پاتشالىقتار داۋىرىنەن تاڭ، سۇڭ داۋىرىنە دەيىنگى وسى قالا جۇرتى كەزىندە ماڭىزدى ستراتەگيالىق ورىن بولعان، تاپتىرماس جالپىلىق سيپاتتى ەسكى جۇرت، ول ٴار تاريحي داۋىردەگى ورتالىق اكىمياتتىڭ باتىس ٴوڭىردى ٴونىمدى باسقارعانىن دالەلدەۋ، باتىس ٴوڭىردىڭ تىڭ يگەرۋ تاريحىن، وڭتۇستىك شينجياڭ ٴوڭىرىنىڭ بايىرعى زامان تاريحىن، بۇددا ٴدىنىنىڭ تارالۋ تاريحىن، ت. ب تاپتەشتەي ٴتۇسىندىرۋ جونىنەن توتەنشە قۇندى.
جۇڭحۋا مادەنيەتى ەجەلدەن تەرەڭ شىنايى مويىندالىپ كەلەدى
بۇگۇردەگى جوعارى دارەجەلى قالا جۇرتى زوركۇت بايىرعى قالا قۇرىلىسى جۇرتىندا ساقتالعان قىزىل سىرلى اعاش تىرەۋلەر مەن قاشاپ جالعانعان اعاش ماتەريالدارى؛ ٴۇرىمجى ۇلانباي بايىرعى قالاسىندا بايقالعان تاڭ داۋىرىندەگى جوعارى دارەجەلى قۇرىلىس ماتەريالى شامگۇل ورنەگى بار كەرپىش؛ تۇرپان بادام شىعىس قابىرلار شوعىرىنداعى بەيتيڭنىڭ ورىنباسار باسقاعى چىڭ حۋاننىڭ قابىرىندا ساقتالعان حانزۋشا جازۋ ويىلعان ٴتورتبۇرش قابىر قۇلپىتاسى جانە بوياۋلى ٴمۇسىن...
شينجياڭ _ شىعىس پەن باتىس وركەنيەتىنىڭ ماڭىزدى توعىسۋ ٴتۇيىنى جانە بايلانىس كوپىرى، تاريحتاعى ورتالىق اكىمياتتاردىڭ ٴونىمدى باسقارۋى العى شارتىندا، شينجياڭداعى ٴار ۇلت حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ورتا جازىق مادەنيەتى باستان ـ اياق تىعىز اۋىس ـ كۇيىستى ساقتادى.
”ٴبىز بادام شىعىس قابىرلار شوعىرىندا بايقاعان قابىر قۇلپىتاسى شيجوۋ ٴوڭىرىنىڭ حاتكەرلىكتى جالعاستىرۋ جانە قولدانۋ تاسىلىندە باستان ـ اياق ورتا جازىق مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىگىن ۇزبەي جالعاستىرىپ كەلگەندىگىن دالەلدەدى“، ـ دەدى تۇرپان مادەنيەت مۇراجايىنىڭ قىزمەتكەرى چىن چي ـ ۋىن. بۇدان سىرت، قابىر قۇلپىتاسىنىڭ نەگىزگى مازمۇنى، سونداي ـ اق بىرگە كومىلگەن بوياۋلى ۇلىقتار ٴمۇسىنى، كەنيزەكتەر ٴمۇسىنى، باس ۇرعان ٴمۇسىن، مۇشەل ٴمۇسىن سياقتىلاردىڭ بارلىعى ورتا جازىق جول ـ جوسىنىنىڭ ەرەكشەلىگىن تولىق ايگىلەپ، جاندى دا بوياۋى قانىق حالىقتىق سالت ـ سانا كوركەمونەر ۇلگىسىن بەينەلەپ، سول كەزدەگى باتىس ٴوڭىردىڭ جەر ـ جەرىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىن تەرەڭ شىنايى مويىنداعاندىعىن ٴتۇسىندىردى.
قياققۇدىق ورتەڭىنەن شىققان تاڭ داۋىرىنە ٴتان حۇجاتتاردا جازىلعان ”دەنگە ساۋلىق، باسقا اماندىق تىلەيمىن“، ”كوكتەم كوركىنەن جۇپار ٴيىسى اڭقيدى“، ”جاز ورتاسى تىم ىستىق“، ”ٴتورت اتتى كۇيمە كەتتى، ەندى قاشان ورالار“ دەگەن جازۋلار؛ چەرچەن قۇم تەڭىزىندەگى بايىرعى جۇرتتا قالعان جاڭ يوۋدىڭ حاتىندا جازىلعان ”ەلەۋسىز پاقىرىڭىز جاڭ يوۋ سىزگە تاعزىم ەتەدى...“ دەگەن جازۋ؛ نيا بايىرعى جۇرتىنداعى حانزۋ تىلىندە جازىلعان تاقتايشا سول كەزدەگى باتىس وڭىردەگى نيا اقسۇيەكتەرىنىڭ اراسىندا قوناعاسى بەرۋ، سي ۇسىنۋ كورىنىستەرىن قايتا ەلەستەتەدى؛ ٴۇرىمجى العوي قابىرىندا ورتا جازىق وڭىرىندەگى چۋ مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىگىن العان سامۇرىق ورنەگى تۇسىرىلگەن كەستە جانە سىرلى ىدىس ـ اياقتار كومىلگەن... ٴسوز ـ سويلەمدەردىڭ، زاتتاردىڭ بارىنەن جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ماتەريالدىق تابىسىن، رۋحاني ٴمانىن، ەستەتيكالىق ۇستانىمىن كورۋگە بولادى.
كوپتەگەن مادەنيەت ەسكى جۇرتىنان مىنانى كورۋگە بولادى: شينجياڭ تاريحتا باستان ـ اياق كوپ نەگىزدى مادەنيەتتى ٴسىڭىرىپ، توعىستىرىپ، بارلىعىن قابىلداعاندىقتان جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ ايشىقتى ٴتۇسىن ايگىلەيتىن سانسىز اسا كوركەم تابىستاردى جاراتقان.
بادام شىعىس قابىرلار شوعىرىنان شامامەن 20 كيلومەتر قاشىقتاعى ٴپىشان تۇيىق تاس ۇڭگىرى ەسكى جۇرتىندا ارحەولوگتار گاۋچاڭ حۇيحۋ بەكتىگى كەزىندەگى ٴىرى كولەمدى رەسمي بۇددا ٴدىنى عيباداتحاناسىن تاپتى، سونىمەن بىرگە سول كەزدەگى بۇددا عيباداتحاناسىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسى مەن جۇمىس ٴتاسىلىن بەينەلەيتىن قىرۋار مادەني ەسكەرتكىشتەر، التىن، قولا بۇت، حانزۋ جازۋىندا جانە حۇيحۋ جازۋىندا جازىلعان بۇددا كىتابى، ساۋەگەيلىك جازبالارى، قارىز الۋ ـ بەرۋ توقتامى، سانسكريت جازۋىندا جانە كۇسان جازۋىندا جازىلعان حاتتار، حاتكەرلىككە، سۋرەت سالۋعا پايدالانىلاتىن قاعاز جانە قالام قازىپ الىندى... وسىلاردان سول كەزدەگى ۇلتتار اراسىنداعى قوعامدىق اۋىس ـ كۇيىستىڭ ٴجيى ەكەنىن، مادەنيەتتىڭ قۇلپىرا شالقىعان بەينەسىن كورۋگە بولادى.
كوپ ٴتۇرلى ٴدىننىڭ توعىسۋى، قاتار ٴومىر ٴسۇرۋى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ سيىسىمدىلىعىن كورنەكتىلەندىردى
”2023 ـ جىلى ٴبىز مور بۇتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتىندا اعاشتان جاسالعان 6 باقايلى بۇتتىڭ اياعىن، تاعى ۇزىن ساقالدى بۇتتى بايقاپ قايران قالدىق، وسى بايقاۋلار بۇددا ٴدىنى شينجياڭدا تارالعان كەزدە كوپ نەگىزدى مادەنيەتتىڭ ىقپالىنا ۇشىراعان ەرەكشەلىگىن اناعۇرلىم ايقىنداي ٴتۇستى، بۇرىندارى بايقالعان بۇددا ٴدىنى جۇرناقتارىندا گاندحارا ۇلگىسى دە، ورتا جازىق ۇلگىسى دە بار“. ورتالىق ۇلتتار داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى، قاشقار مور بۇتحاناسى ەسكى جۇرتى ارحەولوگيالىق نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى شياۋ شياۋيۇڭ بىلاي دەدى: مور بۇتحاناسىندا بۇددا ٴدىنى قۇرىلىستارى مەن ساۋلەت ونەرى ەرەكشە مول، بۇل جىبەك جولىنداعى مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىن، بۇددا ٴدىنى بۇتحانالارىنىڭ وزگەرىسىن جانە ساۋلەت ونەرىنىڭ وزگەرىسىن زەرتتەۋگە العاشقى ماتەريالدار ازىرلەدى.
مور بۇتحاناسى ەسكى جۇرتىنا 5 كيلومەتردەي قاشىقتاعى جەردە حان ٴۇي ەسكى جۇرتى بار، ونىڭ شىعىس قالاسىنىڭ سىرتىندا ٴبىر بۇددا مۇناراسى بار، ارحەولوگيالىق تۇسپال بويىنشا حان، جين پاتشالىقتارى داۋىرىندە سالىنعان. ونىڭ ساقتالۋى تاريحي ماتەريالداردا جازىلعان ۋي، جين پاتشالىقتارى ٴداۋىرى كەزىندە جاڭاٴشار وڭىرىندە بۇددا ٴدىنىنىڭ كەڭىنەن تارالعاندىعىن دالەلدەدى، سونداي ـ اق بۇددا ٴدىنىنىڭ ەرتە كەزدە باتىس وڭىردە تارالعاندىعى جانە جەرگىلىكتى ٴتۇس العاندىعى جونىندە ماڭىزدى دەرەك ازىرلەدى.
سوڭعى جىلدارى شونجىداعى تاڭچاۋدۇن ەسكى جۇرتى، تۇرپان شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسى ەسكى جۇرتى، تۇيىق تاس ۇڭگىرى ەسكى جۇرتى، سۋباش بۇددا عيباداتحاناسى ەسكى جۇرتى سياقتى نىسانداردى قازۋ بارىسىندا ارحەولوگتار كاسىپتىك تۇرعىدان جاندى مىسالدارمەن، مول جەتىستىكتەرمەن شينجياڭنىڭ تاريحتان بەرى كوپ ٴتۇرلى ٴدىن قاتار ٴومىر سۇرگەن ٴوڭىر ەكەندىگىن، ٴبىر ٴدىندى نەمەسە ەكى ٴدىندى نەگىز ەتۋ، كوپ ٴدىن قاتار ٴومىر ٴسۇرۋ شينجياڭنىڭ ٴدىن جاعدايىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىگى ەكەندىگىن، توعىسۋ، قاتار ٴومىر ٴسۇرۋ شينجياڭداعى دىندەر قاتىناسىنىڭ نەگىزگى اعىمى ەكەندىگىن دالەلدەدى.
زامانىمىزدان بۇرىنعى 4 ـ عاسىردىڭ الدىندا شينجياڭدا العاشقى دىندەر تارالعان، سوڭىنان بۇددا ٴدىنى، زاراتۋشترا ٴدىنى، داۋجياۋ، مانيحەي ٴدىنى، نەستوريان ٴدىنى، ٴىسلام ٴدىنى، كاتوليك ٴدىنى سياقتىلار ىلگەرىندى ـ كەيىندى شينجياڭدا تارالعان. سوڭعى جىلدارى بۇددا ٴدىنى، نەستوريان ٴدىنى سياقتى كوپ ٴتۇرلى ٴدىننىڭ قالدىقتارى ٴتۇرلى مادەنيەت ەسكى جۇرتتارىندا كوپتەپ بايقالدى.
”2023 ـ جىلى ٴبىز بۇتحانانىڭ تام قابىرعاسىنان 15 شارشى مەترگە جۋىق نەستوريان ٴدىنى تاقىرىبىنداعى قابىرعا سۋرەتتەردى رەتتەپ شىقتىق، سۋرەتتەردە كرەست سۋرەتى، اتقا مىنگەن ادام سۋرەتى سياقتىلار بار، تيپتىك تاڭ ٴداۋىرىنىڭ ۇلگىسى بار بولعاندىقتان، وسى ارانىڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسى ەكەندىگىن اناعۇرلىم ايقىندادىق“، ـ دەدى جۇڭگو حالىق داشۋەسىنىڭ وقىتۋشىسى، تاڭچاۋدۇن بايىرعى قالا ەسكى جۇرتى ارحەولوگيا نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى رىن گۋان.
تاڭچاۋدۇن بايىرعى قالاسىن ۇزاق جىلدار بويى ۇزبەي قازۋ بارىسىندا ىلگەرىندى ـ كەيىندى مونشا قالدىعى، بۇددا ٴدىنى قالدىعى، نەستوريان ٴدىنى قالدىعى جانە حانزۋ جازۋىنداعى، سونداي ـ اق حۇيحۋ جازۋىنداعى، سيريا جازۋىنداعى تۇسىنىكتەمەلەر، ت. ب تابىلىپ، سول كەزدەگى شينجياڭ وڭىرىندە ٴتۇرلى ناسىلدەگى ادامدار بارىس ـ كەلىس جاساعان، كوپ نەگىزدى مادەنيەت توعىسقان جانە كوپ ٴتۇرلى ٴدىن قاتار ٴومىر سۇرگەن جاعدايلاردىڭ بار ەكەندىگىن دالەلدەپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ سيىسىمدىلىعىن كورنەكتىلەندىردى.
تاڭچاۋدۇن بايىرعى قالاسىنان وڭتۇستىككە قاراي تيانشان تاۋىنان اسساق، نەستوريان ٴدىنىنىڭ ٴبىر ماڭىزدى ەسكى جۇرتى _ تۇرپان شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتى بار، سوڭعى جىلدارى وسى ارادا دا كوپ تىڭ بايقاۋلار بولدى.
كليماتتىڭ قۇرعاقتىعى سىندى جاراتىلىستىق سەبەپتەردەن تۇرپاندا ٴتۇرلى ٴتىل ـ جازۋداعى حۇجاتتاردى قامتىعان، سانى ٴبىرشاما مول كوپ ٴتۇرلى ٴدىن جۇرناقتارى ساقتالعان. 2023 ـ جىلى ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتىنان نەشە 100 حانزۋ جازۋىنداعى بۇددا كىتابىن، داۋجياۋ كىتابىن جانە سيريا جازۋىنداعى نەستوريان ٴدىنى حۇجاتتارىن قازىپ الدى، وسى مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ قاتار ٴومىر ٴسۇرۋى سول كەزدەگى شينجياڭدا ٴومىر سۇرگەن كوپ نەگىزدى مادەنيەتتىڭ ٴوزارا سيىسىمدى ەكەندىگىن بىلدىرەدى.
”ٴتۇرلى جازۋداعى حات، حۇجاتتاردان سىرت، ەسكى جۇرتتىڭ ىشىندە ٴتۇرلى قابىرعا سۋرەتتەردىڭ مازمۇنى، سىزۋ ٴادىسى، بوياۋ ماتەريالدارىنىڭ قولدانىلۋى سياقتىلار سول كەزدەگى شينجياڭ وڭىرىندە كوپ نەگىزدى وركەنيەت اۋىس ـ كۇيىس جاساپ، ٴوزارا ۇلگى العان كورىنىستى اڭعارتادى“. جۇڭشان داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى، شيپاڭ نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسى ەسكى جۇرتى ارحەولوگيا نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى ليۋ ۋىنسو: ٴدال وسىنداي توعىسۋ كۇيى شينجياڭعا تەرەڭ مادەنيەت تارتىمدىلىعىن جيناقتاعان، ـ دەدى.
مادەنيەت مۇرالارى _ مادەنيەت سەنىمىنىڭ ماڭىزدى قاينارى، وندا جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ گەنى مەن جان تامىرى جاتىر. قازىر شينجياڭدا جيىنى 9542 جەردە جىلجىمايتىن مادەنيەت ەسكەرتكىش ٴتۇيىنى بار. قازىر ىستەلىپ جاتقان 4 ـ رەتكى مەملەكەتتىك مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىن جاپپاي تەكسەرۋ قىزمەتى ارقىلى تاعى دا كوپتەگەن قالا جۇرتى، ورتەڭ، شەكارا قامالى، قابىر، بۇتحانا، ايالداما، مەتال قورىتۋ ەسكى جۇرتى سياقتىلار، سونداي ـ اق وسى جەرلەردە كومىلگەن مادەني ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ دەن قويا ۇقىپتىلىقپەن ەڭبەكتەنۋىنىڭ ارقاسىندا كەلبەتتەرىن ايگىلەپ، ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ تاريحىن جاپپاي، ىشكەرىلەي ٴتۇسىنىپ، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ وسى زامانعى وركەنيەتىن قۇرۋىن جەبەۋگە تىرەك ازىرلەيدى.
