ومىردە قانشا رەت شايقاس ورايى كەلەدى دەيسىڭ، قايراتتانعاندا عانا جەڭىسكە جەتۋگە بولادى
□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى جۋ جيچاي، جاڭ يان
وسى رەت فۋجياندا قىزمەت تەكسەرگەندە باس شۋجي شي جينپيڭ ”ەرلىكپەن الدا ٴجۇرۋ، قايراتتانا جەڭىسكە جەتۋ“ سىندى رۋحتى تىلگە تيەك ەتتى؛ انحۇيدىڭ حىفيىندە ول ”ومىردە قانشا رەت شايقاس ورايى كەلەدى دەيسىڭ“ دەگەن ٴبىر اۋىز ٴسوزدى پايدالاندى.
جان قيارلىقپەن شايقاسۋ _ باس شۋجيدىڭ فۋجيان، انحۇي ساپارىن تۇسىنۋدەگى كىندىك ٴسوز.
قىزمەت تەكسەرگەن ٴبىرىنشى بەكەتى _ فۋجياننىڭ دۇڭشان ارالى، ول دۇڭحاي تەڭىزى مەن نانحاي تەڭىزىنىڭ توعىسقان جەرىندەگى كوبەلەك ٴپىشىندى شاعىن ارال.
ۇزاق تەڭىز جاعالاۋى لەنياسىندا جەلگە قارسى قاسقايىپ تۇرعان قىلشا اعاشتاردىڭ قارا كوك قىلتان جاپىراقتارى سالبىراپ، تاۋ مەن تەڭىز اراسىنداعى ەرەكشە وزگەرىستەردى بايانداپ تۇرعانداي.
”اراعا 23 جىل سالىپ تاعى كەلدىم، ەرەكشە ٴسۇيىنىپ تۇرمىن، ەرەكشە تەبىرەنىپ تۇرمىن، دۇڭشان ارالىندا زور وزگەرىس تۋىلىپتى“. 10 ـ ايدىڭ 15 ـ كۇنى تۇستەن كەيىن دۇڭشان ارالىنىڭ شىعىس وڭتۇستىك مۇيىسىندەگى اۋجياۋ قىستاعىندا باس شۋجي شي جينپيڭ شيڭحاي داڭعىلىن بويلاي ٴجۇرىپ الىسقا كوز جىبەردى.
كوڭ تەڭىزدىڭ تولقىنى بىردە كوتەرىلىپ، بىردە باسىلىپ تۇر، بۇرىنعى مەكەن جاڭا بەينەگە ەنگەن.
”جاقىن تۇرعانى حۋيۇي، جەر باۋىرلاپ جاتقان جىرتقىش جولبارىسقا ۇقسايدى؛ الىستا تۇرعانى لۇڭيۇي، كولدەنەڭ جاتقان الىپ ايداعاردان اۋمايدى“. قىستاق پارتكومىنىڭ شۋجيى لين حۋاجۇڭ تەڭىز بەتىن نۇسقاپ، باس شۋجيگە سىرتقى ٴپىشىنى وزگەشە 2 شاعىن ارالدى تانىستىردى.
تەڭىز ادامنىڭ تالپىنىسى مەن ۇلى ماقساتىن تاسقىنداتادى. جەل وتىندە جانتالاسىپ، تەڭىز تولقىنىندا كۇرەس جۇرگىزۋ ادامنىڭ كۇش ـ قايراتىن، ەرىك ـ جىگەرىن تاسقىنداتادى. كەزىندە تەڭىز سەبەبىنەن قورشاۋدا قالعان وسى قۇمدى بوراندى ارال دۇڭشان الدەقاشان تەڭىزدى بەتكە الىپ گۇلدەنگەن ەكولوگيالىق ارالعا اينالدى.
اۋجياۋ قىستاعىنىڭ شيڭحاي داڭعىلىنان بالىقشىلىق كەمەجايىنا دەيىن حالىقتىق تۇسەلحانالار قاز ـ قاتار بوي كوتەرسە، بالىقشى كەمەلەردىڭ جەلكەن دىڭگەكتەرى تىزىلە بوي سوزادى. تەڭىزدىڭ يىنىنەن سامال جەلمەن بىرگە بالىقشىلاردىڭ جاڭا عانا اۋلاعان بالىقتارىنىڭ ٴيىسى كەلەدى، بالاڭ بالىعى، لانحۋا قىسقىشى، بوياۋ شاشار، تەڭىز قۇراعى... تەڭىزدى اتىز دەپ ٴبىلىپ، تەڭىزدە بالىقشىلىقپەن شۇعىلداندى.
كەمەجايدىڭ جانىنداعى تەڭىز ونىمدەرى بازارىندا قىستاق تۇرعىندارى قۋانىشتى تۇردە باس شۋجيگە تەڭىزدىڭ وزدەرىنە تارتقان سيىن اڭگىمەلەدى.
”فۋجياندا قىزمەت ىستەگەن كەزىمدە ٴبىزدىڭ تەڭىز ارالىمىزدىڭ دامۋ بولاشاعىنىڭ زور ەكەندىگىن سەزىندىم، سول كەزدە ’تاۋ ـ تەڭىز تاپسىرلەرىن‘ وقۋدى، تاۋعا سۇيەنۋدى، تەڭىزگە سۇيەنۋدى العا قويعان ەدىم“، ـ دەپ باس شۋجي وتكەن ىستەردى ەسىنە الدى.
فۋجياننىڭ تۇستىگىندەگىلەر ”قايىققا وتىرساڭ، اتقا مىنسەڭ قاتەر كوپ“ دەگەندى ۇنەمى ايتادى. اساۋ تولقىنعا قاراي جول تارتىپ، دامىل تاپپاي بالىق اۋلادى، كەزىندەگى بالىقشى قىستاعىنداعىلار قالقىعان قايىققا سۇيەنىپ تىرشىلىك كەشىرەتىن. قازىر تەڭىز ـ مۇحيتتان بالىق اۋلاۋدان، تەڭىز سۋى باعىمشىلىعىنان، تەڭىز ونىمدەرىن وڭدەۋدەن تەڭىز كورىنىسى بار حالىقتىق تۇسەلحاناعا، تەڭىز ونىمدەرى ەلەكتروندى ساۋداسىنا دەيىن، ولار اناعۇرلىم تاماشا باقىتتى تۇرمىسقا كۇرەسپەن قول جەتكىزدى.
تەڭىز سامالى جەلپىپ، شۋاقتى كۇن كۇلىمدەپ تۇر. قوشتاسار ساتتە، باس شۋجي اۋىلداستاردى ’”تەڭىزدى‘ ارقاۋ ەتىپ ىستەردى ويداعىداي تىندىرىپ، اۋىل ـ قىستاقتى گۇلدەندىرۋ، بىرگە بايۋ جولىندا ارىنداي العا باسۋعا“ جىگەرلەندىردى.
”كوبەلەك ارالى“ تۇرلەنىپ، اق قۇتان ارالى جەدەل دامىدى.
شيامىن _ شي جينپيڭ جولداس فۋجيانعا كەلىپ قىزمەت ىستەگەن ٴبىرىنشى بەكەت، بۇل ارادا ونىڭ قىزمەت ىستەۋ امالياتى مەن ويى قوردالانعان، ”سول كەزدە وتە كوڭىلدى تۇردە شيامىنعا كەلگەنمىن، رەفورمانىڭ امالياتىن، سىرتقا ەسىك اشۋدىڭ امالياتىن سىناپ كورۋدى ويلادىم“.
سول كەزدەگى شيامىن دامۋدىڭ ٴدال شەشۋشى تۇيىنىندە تۇرىپ، ”ەكونوميكالىق ەرەكشە رايوندى ٴتىپتى دە تەز قۇرۋدىڭ، ٴتىپتى دە جاقسى قۇرۋدىڭ“ ٴادىس ـ امالى جونىندە قۇلشىنا ىزدەنىس جاساپ جاتقان.
شيامىن ەكونوميكالىق ەرەكشە رايونىنان شيامىن ەركىن ساۋدا اۋماعىنا دەيىن، ۋاقىت بىلىنبەي ٴوتىپ، ٴداۋىردىڭ جاڭا تاراۋى جازىلدى. 10 ـ ايدىڭ 16 ـ كۇنى تۇستەن بۇرىن باس شۋجي شي جينپيڭ شيامىن ەركىن ساۋدا اۋماعىندا قىزمەت تەكسەرىپ، ەركىن ساۋدا سىناق رايونى قۇرىلىسىنىڭ جەتىستىك كورمەسىن ەكسكۋرسيالادى.
كورمە زالىنىڭ كورىنىس قابىرعاسى بەينە تەڭىز تولقىنىنداي تۋلاعان، قۇلاشىن كەڭ جايعان رەفورما جاساۋ، ەسىك اشۋ بارىسىنا ۇقسايدى، ول تۇزىمدە جاڭالىق اشۋدان جوعارى دەڭگەيدە ەسىك اشۋعا دەيىنگى شيامىن ەركىن ساۋدا اۋماعىنداعى باتىلدىقپەن الدا جۇرگەن تابىستار مەن تاجىريبەلەردى بايلانىستىرىپ تۇر.
كورمە تۇعىرىنا 1989 ـ جىلى 9 ـ ايدا باسپادان شىققان «1985 ـ جىلدان 2000 ـ جىلعا دەيىنگى شيامىننىڭ ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋ ستراتەگياسى» قويىلعان، جاۋاپتى رەداكتورى ٴدال شي جينپيڭ جولداس ەدى.
باس شۋجي شي جينپيڭ قولىنا الىپ زەر سالا كوردى، سول كەزدەگى قاجىرلىلىقپەن شارۋاشىلىق قۇرعان ساتتەر كوز الدىنا كەلدى.
”شيامىن ەركىن پورت ۇلگىسىنىڭ نەگىزگى وي جەلىسى“، ”شيامىن قالاسىنىڭ دامۋى مەن ىشكە، سىرتقا كورسەتكەن ىقپال رولى“، ”شيامىن قالاسىنىڭ 2000 ـ جىلعى عىلىم ـ تەحنيكانى دامىتۋ ستراتەگياسى“، ”شيامىن قالاسىنىڭ قالا ـ قالاشىق جۇيەسى مەن ەكولوگيالىق ورتا ماسەلەسى“... 30 نەشە جىل ٴوتتى، وسى دامۋ ستراتەگياسى جوباسىنىڭ پاراقتارى سارعىش تارتسا دا، ٴالى دە ۋاقىت ـ كەڭىستىكتى كەسىپ ٴوتىپ نۇر ـ شۇعىلا شاشۋدا.
كىتاپتىڭ العى سوزىندە سەنىمدىلىكپەن بىلاي دەلىنگەن: ٴبىز شيامىن ەرەكشەلىگىنە يە دامۋ ستراتەگياسىن زەرتتەپ ـ جاساۋ بەكىمىنە كەلگەن ەكەنبىز، وندا وسى كەزەكتى ۇكىمەتتىڭ جانە مۇنان كەيىنگى مىندەت اتقاراتىن ۇكىمەتتىڭ، ٴسوز جوق، شيامىن حالقىن باستاپ ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزۋ سەنىمى بولادى...
”مەن كەزىندە ەرەكشە رايوننىڭ ادامى بولعانمىن“. شي جينپيڭ جولداس ”شيامىن رۋحىن“ تەرەڭ قورىتىندىلاعان _ قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزۋ، قايراتتانا جاڭالىق اشۋ، سيىسىمدىلىقپەن ٴبارىن قامتۋ، كەڭ دە جاراسىمدى بولۋ.
ٴبىر جوبانى سوڭىنا دەيىن جالعاستىرىپ، كەزەكتەن ـ كەزەككە جالعاپ ىستەدى، ۇرپاقتار بويعى ”ەرەكشە رايون ادامدارى“ باستان ـ اياق رەفورما جاساۋدىڭ الىپ تولقىنىندا ەرلىكپەن ٴداۋىردىڭ الدىڭعى لەگىندە تۇردى، باتىلدىقپەن العا ۇمتىلدى.
بۇگىنگى ارقىلى كەشەگىنى ەسكە تۇسىرگەندە، باس شۋجي شي جينپيڭ قاتتى اسەرلەندى: ”بۇگىنگى شيامىندى كورىپ قاتتى قۋاندىق. ٴبىز بۇل ارادا شارۋاشىلىق قۇرۋعا ات سالىستىق، قازىرگى تاڭداعى دامۋ سول كەزدەگى ويلاعانىمىزدان دا جاقسى ەكەن“.
رەفورما جاساۋدىڭ، ەسىك اشۋدىڭ كەرەمەتىنە قايراتتانا العا ۇمتىلۋ بارىسىندا قول جەتكىزدى؛ عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋدىڭ بيىك شىڭىنا قايراتتانا العا ۇمتىلۋ بارىسىندا كوتەرىلدى.
ەجەلدەن تەڭىزدەن، شەكارا بويىنان الىس ”جياڭحۋايداعى شاعىن اۋدان“ ٴبىر سەكىرىپ ”عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋعا ٴمان بەرىپ، قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزەتىن“ جاڭالىق اشۋ قالاسىنا اينالدى، انحۇيدىڭ حىفيىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى دامۋى كوپتەگەن ادامنىڭ ويلاماعان جەرىنەن شىقتى.
20 نەشە جىلدىڭ الدىندا ەلىمىزدىڭ قالا كارتاسىندا حىفي ەكونوميكاسىنىڭ جالپى مولشەرى 80 ـ ورىننان كەيىن تۇراتىن؛ قازىر ول 20 مىقتىنىڭ قاتارىنا ەندى.
پارتيا 18 ـ قۇرىلتايىنان بەرى باس شۋجي شي جينپيڭ 3 رەت حىفيگە بارىپ قىزمەت تەكسەرىپ، تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، نازارىن باستان ـ اياق وسى ارانىڭ ”دامۋ كىلتىنە“ شوعىرلاندىردى.
حىفي بينحۋ عىلىم قالاسىن قۇرۋ قالا دامۋىنىڭ نەگىزگى تۇلعاسىن اشتى. 10 ـ ايدىڭ 17 ـ كۇنى تۇستەن كەيىن باس شۋجي شي جينپيڭ وسى اراعا كەلىپ، انحۇي ولكەسىنىڭ كەلەلى عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ جەتىستىكتەرى شوعىرلى كورمەسىن تەكسەرىپ كوردى.
كورمە زالىندا جاڭا ەنەرگيالى اۆتوكولىك، جاڭاشا كورسەتۋ، جاساندى زەردە، كۆانت عىلىم ـ تەحنيكاسى سياقتى سالالاردىڭ ۋاكىلدىك جەتىستىكتەرى تولىق بوي كورسەتىپ، عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ بەسىگىنىڭ، جاڭادان گۇلدەنگەن كاسىپ سالاسى شوعىرلانعان جەردىڭ ناقتى كۇشىن تىكەلەي ايگىلەدى. باس شۋجي بىردەن ايالداپ، تاپتەشتەي كوردى.
’”اڭعارلى ادامدى ٴۇش كۇن كورمەسەڭ تاڭىرقاي قارايسىڭ‘ دەپ ايتۋعا بولادى“، سوزىنەن القاپ تۇرعانى بايقالادى.
”جۇڭگو ۇلگىسىندەگى وسىزامانداندىرۋدى ىلگەرىلەتۋدە عىلىم ـ تەحنيكا الدا ٴجۇرۋى كەرەك. عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ _ ٴسوزسىز باسىپ وتەتىن جول“. سول جەردەگى عىلمي زەرتتەۋ قىزمەتكەرلەرى جانە كاسىپورىن جاۋاپتىلارى الدىندا، باس شۋجيدىڭ ٴسوزى ەكپىندەي ىلگەرىلەۋگە دەم بەردى، ’”ومىردە قانشا رەت شايقاس ورايى كەلەدى دەيسىڭ‘، كوپشىلىك بەل شەشە ىستەپ، ۇزدىكسىز قۇلشىنىس جاساپ، عىلىم ـ تەحنيكادا ٴوز كۇشىنە سۇيەنۋدى، ٴوزىن الۋەتتەندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋعا اقىل ـ پاراسات ارناۋى كەرەك“.
كورمە زالىنىڭ ىشىندە، شاپالاق ٴۇنى ۇزاققا دەيىن تولاستاماي، اسقاق ارمان، ماقتانىش سەزىمى تاسقىندادى.
جەرگىلىكتى ورىننىڭ دامۋ بەت ـ بەينەسىنىڭ وزگەرىسىنەن ادامداردىڭ رۋحاني بەت ـ بەينەسىنىڭ وزگەرىسى ايگىلەنەدى. جاراتىلىستىق ورتا مەن بايلىق ەرەكشەلىگى _ دامۋدىڭ ماڭىزدى شارتى، الايدا مۇلدە شەشۋشى فاكتور ەمەس.
وسى رەت فۋجياننىڭ دۇڭشانىندا قىزمەت تەكسەرگەن كەزدە، باس شۋجي شي جينپيڭ گۋ ۋىنچاڭ ەسكەرتكىش سارايىن ارناۋلى ەكسكۋرسيالادى.
ەسكەرتكىش سارايىنىڭ كورمە زالىنداعى مىناداي ٴبىر اۋىز ٴسوز ادام جانىن قاتتى تەبىرەنتەدى: ”ٴبىز كوممۋنيستەر تابيعاتتىڭ قۇلى بولماۋىمىز كەرەك، باسقا كەلگەندى كورەيىك دەۋگە بولمايدى، قيىنشىلىق الدىندا شەگىنشەكتەۋگە بولمايدى، جاراتىلىستىق شارت ـ جاعداي قانشا ناشار بولسا دا وسى ارادا سوتسياليزم قۇرامىز!“
ٴتۇسىندىرۋشى باس شۋجيگە مىناداي ٴبىر جاي ـ جاپساردى باياندادى _
1958 ـ جىلى گۋ ۋىنچاڭ دۇڭشان حالقىن باستاپ قىلشا اعاشىن سىناق رەتىندە وتىرعىزعان كەزدە، ٴبىر رەتكى كوكتەمگى سوقپا اياز سوققاندا، كەڭ اۋماقتاعى قىلشا اعاشى نەگىزىنەن قۋراپ قالىپ، تەك 9 ٴتۇبى عانا امان قالادى، كوپتەگەن ادامنىڭ سالىندىسى سۋعا كەتىپ ٴۇمىت ۇزەدى، الايدا گۋ ۋىنچاڭ مۇنداعى ٴۇمىتتى بايقايدى: ”9 ٴتۇپ وسكەن ەكەن، 900 ٴتۇپ تە، 9000 ٴتۇپ تە، 90 مىڭ ٴتۇپ تە وسەدى!“
ٴجۇز ميلليون، ون مىڭ، مىڭ، ٴجۇز، ون بارلىعى بىردەن باستالادى. ”جاپالى بولعاندىعى سەبەپتى ۇلى؛ جاپالى بولعاندىعى سەبەپتى ٴتىپتى دە داڭقتى“.
ورمان گۋىلى اۋىق ـ اۋىق ەستىلەدى، ٴزاۋلىم قىلشا اعاشتارى كوك تىرەيدى؛ تەلەگەي تەڭىزدىڭ اسپانى دا شەكسىز، ٴداۋىردىڭ تولقىنى بوگەۋ بەرمەيدى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 10 ـ ايدىڭ 20 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
