كىشكەنتاي ساڭىراۋقۇلاق ەكولوگيالىق اينالمالى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جاڭا جولىن كەڭەيتتى
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى حي حۇڭۋي، لۋ فىڭباۋ
ساڭىراۋقۇلاق جىلىجايلارى رەتتى ٴتىزىلىپ، قوڭىر ٴتۇستى ساڭىراۋقۇلاقتار سيليندىر ٴتارىزدى باكتەريا تاياقشاسىنان باسىن قىلتيتىپ تۇر، ٴوسۋى كىسى قۋانارلىقتاي؛ جۇمىسشىلار ساڭىراۋقۇلاق تەرۋمەن، دوربالاۋمەن قاربالاس... 10 ـ ايدىڭ 30 ـ كۇنى اۆتونوميالى رايوننىڭ جوعارى ساپالى دامۋى جونىندەگى تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ ساپارى نەگىزگى تاقىرىپتىق تىلشىلىك ۇيىرمەسىندەگىلەر توقسۇن اۋدانى اۋىل شارۋاشىلىعى كاسىپ سالاسى باقشاسى شينجياڭ جيۋمۋلين بيولوگيالىق عىلىم ـ تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگىنە بارعاندا، ساڭىراۋقۇلاقتى زاۆودتاندىرىلعان ٴوندىرىسىنىڭ قاربالاس جاعدايىن كوردى.
ال وسىلاردىڭ ٴتۇپ قاينارى بولعان باكتەريا دورباسى _ جەمىس اعاشتارىنىڭ بۇتالعان بۇتاعى، ٴجۇزىم ساباعى جانە جۇگەرى وزەگى سياقتى ەگىن، ورمان شارۋاشىلىعى جاراقسىز زاتتارىنان كەلگەن.
توقسۇندا ٴجۇزىم، تۇت جەمىسى سياقتىلار مول، ٴار جىلى قىرۋار اعاش بۇتاقتارى بۇتالادى. وسى جاراقسىز زاتتاردى قايتكەندە ٴونىمدى، اينالمالى پايدالانۋعا بولادى؟ بۇعان شينجياڭ جيۋمۋلين بيو عىلىم ـ تەحنيكا شەكتى سەرىكتەستىگى جاۋاپ بەردى.
بۇل سەرىكتەستىك ازىق ـ تۇلىك، ٴدارى ـ دارمەك باكتەريالارىن زەرتتەۋ ـ اشۋدى، ٴوسىرۋدى، جىنتىكتەي وڭدەۋدى، ساتۋدى ٴبىر تۇلعالاندىرعان عىلىم ـ تەحنيكادا جاڭالىق اشۋ سيپاتتى كاسىپورىن. كاسىپورىننىڭ القا باستىعى لي حاۋۋىن مىنانى ٴبىلدىردى: سەرىكتەستىگىمىز توقسۇن اۋدانىنىڭ مول شيكىزات بايلىعىنا، قۇرعاق، باكتەريا از كليمات شارت ـ جاعدايىنا ٴمان بەرىپ، وسى ارادا قارجى قوسىپ زاۆود قۇرىپ، ەگىن، ورمان شارۋاشىلىعىنداعى جاراقسىز زاتتارىنان پايدالانىپ ساڭىراۋقۇلاق ٴوندىرۋدى ۇيعاردى.
”ەكولوگيالىق اينالمالى اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋ _ وسى زامانعى اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جالپى اۋقىمى“. وسى سەرىكتەستىكتىڭ باس ديرەكتورى جاڭ سىنحۋ بىلاي دەپ تانىستىردى: جەمىس اعاش بۇتاعىنىڭ ۇنتاعىنىڭ قورەكتىك قۇرامى اعاش ۇگىندىسىنەن جاقسى بولعاندىقتان باكتەريانىڭ ٴوسۋ قارقىنى تەز، ساڭىراۋقۇلاقتىڭ ٴپىشىنى جاقسى. ساڭىراۋقۇلاق پىسىپ، جيناپ الىنعاننان كەيىن دە اعاش بۇتاعىنىڭ ۇنتاق وسىرگىشى ىسىراپ بولمايدى، ولاردى ونان ارى وڭدەپ، ورگانيكالىق تىڭايتقىشقا اينالدىرىپ، ٴجۇزىم ەگۋگە قايتالاي پايدالانادى.
جۇگەرى وزەگىن، تۇت اعاشى بۇتاعىن، ٴجۇزىم بۇتاعىن پايدالانۋدان ساڭىراۋقۇلاق ەگۋگە، ونان قوقىر ـ قوقسىقتى ٴبىر جاقتى ەتۋگە دەيىن بۇل كاسىپورىن ازىقتىق ساڭىراۋقۇلاقتىڭ ەكولوگيالىق اينالىم جولىن اشىپ، ”كەرەكسىزدى اسىلعا اينالدىرۋ، وندىرىستە جاراقسىز زات بولماۋ“ سىندى اينالمالى ەكونوميكالىق دامۋ ۇلگىسىن قالىپتاستىردى.
”شيكىزات ەگىن، ورمان شارۋاشىلىعىنداعى جاراقسىز زاتتارىنان الىنعانىمەن، عىلىم ـ تەحنيكانىڭ كۇشىمەن وندىرىلگەن ساڭىراۋقۇلاقتىڭ ساپاسى جوعارى بولىپ، سۇرانىستى قاناعاتتاندىرا الماي قالدى“. جاڭ سىنحۋ بىلاي دەدى: ساڭىراۋقۇلاق ەگىمشىلىگىندە زاۆودتا ٴوندىرۋ ۇلگىسى قولدانىلادى، ٴار كۇنى شامامەن 8 توننا ساڭىراۋقۇلاق وندىرىلەدى، نەگىزىنەن، ادەتتەگى ساڭىراۋقۇلاق نەگىز ەتىلەدى. بۇل ساڭىراۋقۇلاقتار جەرگىلىكتى بازاردا قارسى الىنىپ قانا قويماي، ٴۇرىمجى سياقتى جەرلەرگە دە ساتىلادى.
جيۋمۋلين بيولوگيالىق سەرىكتەستىگىنىڭ ازىقتىق ساڭىراۋقۇلاق كاسىپ سالاسىن جالپىلاستىرۋ ورتالىعىندا ادەتتەگى ساڭىراۋقۇلاق، جۇپار ساڭىراۋقۇلاق، مەرگيا سياقتىلاردىڭ ٴبارى بار. وسى ساڭىراۋقۇلاقتاردى جەتىلدىرۋ بارىسى ٴدال اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جاراقسىز زاتتاردان جوعارى ٴونىمدى پايدالانۋ بارىسى بولىپ تابىلادى. سەرىكتەستىك جاراقسىز زاتتاردان پايدالانىپ باكتەريا دورباسىن جاساپ، جوعارى قىسىمدى بۋمەن باكتەرياسىزداندىرۋ، سۇيىق كۇيدە ەگۋ سياقتى وزىق تەحنيكالار ارقىلى ساڭىراۋقۇلاقتى ۇيلەسىمدى تەمپەراتۋرادا جانە ىلعالدىقتا تەز وسىرەدى.
كاسىپورىن تاعى مەملەكەتتىك ازىقتىق ساڭىراۋقۇلاق تۇقىمىن ساپالىلاندىرۋ ورتالىعى، فۋجيان ەگىن، ورمان شارۋاشىلىعى داشۋەسىنىڭ باكتەريا زەرتتەۋ ورتالىعى، شاڭحاي اۋىل شارۋاشىلىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ ازىقتىق ساڭىراۋقۇلاق زەرتتەۋ ورنى سياقتى ازىقتىق ساڭىراۋقۇلاق زەرتتەۋ قۇرىلىمدارىمەن ۇزاق ۋاقىت سەلبەستىك جاساپ، ساڭىراۋقۇلاقتى زاۆودتا ٴوسىرۋ، مەرگيا تۇقىمىن جەتىلدىرۋ سياقتى جاقتاردا كەلەلى ناتيجەلەرگە قول جەتكىزدى.
اۋىل ـ قىستاقتى گۇلدەندىرۋ كاسىپ سالاسىن نەگىز ەتەدى. جيۋمۋلين بيولوگيالىق سەرىكتەستىگىنىڭ جەتەكتەۋىندە، توقسۇن اۋدانىنداعى شارۋالار دا ساڭىراۋقۇلاق ەگۋدى سىناق ەتە باستادى. شارۋالاردىڭ ەگىمشىلىك ساپاسىن قامتاماسىز ەتۋ ٴۇشىن، كاسىپورىن قىستاق تۇرعىندارىنا ساڭىراۋقۇلاق جىلىجايىن سالىپ بەرىپ، تەحنيكالىق جاقتان جەتەكشىلىك ەتتى ٴارى مەرزىم بويىنشا كەپتىرىلگەن ساڭىراۋقۇلاق ساتىپ الدى.
”ٴبىر ايدا 3000 يۋاننان ارتىق كىرىس كىرگىزەمىن“. توقسۇن اۋدانى عولبويى اۋىلى حىدۇڭ قىستاعىنىڭ تۇرعىنى رىشيت رۇسۇل: ”تەحنيكالىق باۋلۋ ارقىلى ساڭىراۋقۇلاق ەگۋ بارىسىندا كوپتەگەن بۇراڭ جولداردى از باستىق“، ـ دەدى قۋانا.
كاسىپورىن تاعى جەرگىلىكتى قىستاق تۇرعىندارىن جۇمىستانۋعا جەتەكتەدى. جاقىن ماڭداعى قىستاق تۇرعىنى لي شينجياڭ مەن ايەلى جيڭ رۇيحۋا كاسىپورىندا قىزمەت ىستەيدى، ٴبىرى، شانىشقى ماشينا جۇرگىزىپ، ساڭىراۋقۇلاق تيەۋگە، تۇسىرۋگە، ەندى ٴبىرى، ساڭىراۋقۇلاق تەرۋگە جاۋاپتى، ەكەۋىنىڭ ايلىق ەڭبەكاقىسىن قوسقاندا 8000 يۋاننان اسادى. ولار تاياۋدا عانا ٴبىر جاڭا اۆتوموبيل ساتىپ الدى، سونداي ـ اق بولاشاقتا ساڭىراۋقۇلاق دورباسىن ساتىپ الىپ، ۇيىنە قايتىپ ساڭىراۋقۇلاق ەگىپ، ۇستەمە كىرىسىن كوبەيتۋدى جوسپارلاپ وتىر.
”ەسىگىمنىڭ الدىنان ـ اق كىرىس كىرگىزە الاتىنىمدى ويلاماعان ەدىم، مۇنداعى كىرىسىم سىرتتا جۇمىس ىستەپ تاپقانىمنان از ەمەس“، ـ دەدى لي شينجياڭ.
بۇل سەرىكتەستىك كەلەر جىلى 210 ميلليون يۋان قارجى قوسىپ، 2 ـ مەرزىمدىك نىساندى كەڭەيتىپ سالۋدى، زاۆود ۇيلەرىنىڭ قۇرىلىس كولەمىن 25 مىڭ شارشى مەترگە جەتكىزىپ، شينجياڭداعى ەڭ ۇلكەن ادەتتەگى ساڭىراۋقۇلاق/ مەرگيا ونەركاسىپ، وڭدەۋ كاسىپورنىن قۇرۋعا كۇش سالۋدى جوسپارلادى. ادەتتەگى ساڭىراۋقۇلاق پەن مەرگيادان سىرت، سەرىكتەستىك تاعى دارىلىك قۇنى ٴتىپتى دە جوعارى ساڭحۋاڭ ٴوندىرۋدى جوسپارلادى. ساڭحۋاڭ وسىرۋدە بۇتالعان تۇت اعاشىنىڭ بۇتاقتارىن ساڭىراۋقۇلاق دورباسىنىڭ ماتەريالى ەتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى جاراقسىز زاتتاردان پايدالانۋ ارناسىن ونان ارى كەڭەيتەدى.
”ٴسوز جوق، جىنتىكتەي وڭدەپ، ساڭىراۋقۇلاق كاسىپ سالاسى تىزبەگىن ۇزارتقاندا عانا، ساڭىراۋقۇلاق كاسىپ سالاسىن زورايتۋعا، الۋەتتەندىرۋگە بولادى“. لي حاۋۋىن بىلاي دەدى: كەلەسى قادامدا كاسىپورىن كاسىپ سالاسىنا اناعۇرلىم ويداعىداي تامىر تارتىپ، اۋىل شارۋاشىلىعىنا، اۋىل ـ قىستاققا، شارۋالارعا قىزمەت وتەپ، ازىقتىق ساڭىراۋقۇلاق كاسىپ سالاسىنىڭ جاسامپازدىقپەن دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، وندىرۋدەن بۇرىنعى ساڭىراۋقۇلاق تۇقىمىن زەرتتەپ اشۋدى جانە ساڭىراۋقۇلاق تاياقشاسىن شوعىرلى وڭدەۋدى كۇشەيتىپ، وندىرۋدەن كەيىن قامبادا جاس كۇيىندە ساقتاۋدى جانە العاشقى جىنتىكتەي وڭدەۋدى كۇشەيتىپ، ازىقتىق ساڭىراۋقۇلاق كاسىپ سالاسىنىڭ ونىمدىلىگىن ارتتىرىپ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋدى جەبەيدى.
