كەرەمەت! قاشقاردان چاۋشان يىڭگى ٴبي اترەتى شىقتى
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى ليۋ مىڭمىڭ
دۇڭ ـ دۇڭ ـ دۇڭ، دۇڭ ـ دۇڭ ـ دۇڭ... 11 ـ ايدىڭ 3 ـ كۇنى قاشقار بايىرعى قالاسى كورىنىس ٴوڭىرىنىڭ شىعىس قاقپاسىندا كۇشتى بارابان داۋىسى كوتەرىلىپ، 30دان استام ”لياڭشان باتىرى“ جالت ەتىپ مايدانعا شىقتى، ولار نىق قادام باسىپ، قولىنداعى يىڭگى ٴبي تاياقشاسىن شاپشاڭ بۇلعاپ، ساۋساقتارىنىڭ ۇشىمەن اينالدىرىپ، ٴبىرىن ـ بىرىنە ۇرعىلاپ، سۇرەن سالىپ، تاسقىنداعان جىگەرلەرىمەن اسپاندى جاڭعىرتتى.
”قاشقار قالاسى گۋاڭدۇڭ ـ قاشقار سۇيىسپەنشىلىگى بايىرعى قالا يىڭگى ٴبي اترەتى“ دەپ اتالاتىن وسى يىڭگى ٴبي اترەتى ٴۇرتىس 3 كۇن قاشقار بايىرعى قالاسىندا ويىن كورسەتىپ، ساياحاتشىلاردىڭ قاباعات ۇناتۋىنا بولەندى.
يىڭگى ٴبيى _ گۋاڭدۇڭنىڭ چاۋشان وڭىرىندەگى تەاتر، ٴبي، جۇدىرىقشىلىق ٴبىر تۇلعالاندىرىلعان حالىقتىق ٴبي، «سۋ بويىندا» رومانىن ماتەريال قاينارى ەتكەن، قازىرگە دەيىن 300 جىلدان استام تاريحقا يە. 2006 ـ جىلى چاۋشان يىڭگى ٴبيى 1 ـ توپتاعى مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى تىزىمدىگىنە ەنگىزىلدى. ول ”ٴارى بايىرعى، ٴارى زاماناۋي“ بولعاندىعىنان كوپتەگەن توراپتاس ونى ”حالىق كوشە ٴبيى“، ”جۇڭحۋا شايقاس ٴبيى“ دەپ اتاعان.
”اۋىلىمدا بارابان ٴۇنى كوتەرىلسە بولدى، ادامدار تۇس ـ تۇستان جينالا قالادى. بەرتىنگى 2 جىلدا يىڭگى ٴبيىن ۇناتاتىن جاستاردىڭ قاتارى مولايىپ، قىزا ٴتۇستى“، ـ دەدى گۋاڭدۇڭ شانتوۋ حاۋجياڭ رايونى گاڭبەي اۋىلى بۇقارالىق يىڭگى اترەتىنىڭ باستىعى، قاشقار قالاسى گۋاڭدۇڭ _ قاشقار سۇيىسپەنشىلىگى بايىرعى قالا يىڭگى ٴبي اترەتىنىڭ باس جاتتىقتىرۋشىسى ۋي زىدان.
تاياۋ جىلداردان بەرى، يىڭگى ٴبيى ەل ىشىندە تانىمالى بولۋمەن بىرگە، حالىقارالىق ٴبي ساحناسىندا دا ەل نازارىن اۋدارىپ، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ جارقىن تانىسقىسىنا اينالدى.
قاشقار بايىرعى قالا كورىنىس ٴوڭىرىنىڭ ارتيسى ەرشاتجان ٴالي: بيىل 6 ـ ايدا ارتيستەر ينتەرنەتتەن جۇرتتى ەرەكشە باۋراعان يىڭگى ٴبيىن كورىپ، ەرەكشە قىزىقتىق، سونىمەن قاراپايىم قيمىلدارىن ۇيرەنىپ، جايشىلىقتاعى ويىن نومىرلەرىمىزگە ەنگىزدىك، ـ دەدى. بيىل 7 ـ ايدا قاشقاردا جەرگىلىكتى يىڭگى ٴبي اترەتى قۇرىلىپ، قاشقار بايىرعى قالا كورىنىس وڭىرىندەگى، ٴىپارحان باقشاسى كورىنىس وڭىرىندەگى 34 ارتيستى قابىلدادى. ەرشاتجان دا سولاردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ، ”جىلان بيلەتۋشى“ شى چياننىڭ رولىن وينادى، ”يىڭگى ٴبيىنىڭ ويناقتاي ۇشىپ سەكىرگەن، جەر ـ الەمدى جاڭعىرتقان بارابان تاياقشاسى ۇنىمەن، قادام ۇنىمەن، سۇرەن سالعان داۋىستارىمەن ادىلەتتى اسپانداتىپ، سۇرقيالىقتى جانشىعان، اتويلاي العا ۇمتىلعان، جىگەردى تاسقىنداتىپ، ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزگەن قاھارماندىق جىگەرىن كورگەن جەردەن ۇناتىپ قالدىم“.
جۇدىرىقشىلىق جانە تەاتر ويىنىن توعىستىرعان يىڭگى ٴبيى ارتيستەردەن ٴبىر كەلكىلىكتى تالاپ ەتىپ قانا قويماي، ارتيستەردىڭ دەنە قۋاتىنا جانە نەگىزگى شەبەرلىگىنە دە اسا جوعارى تالاپ قويادى، بۇل تەاتر نەگىزى جوق ارتيستەر جونىنەن ٴبىر سىن بولماق. ”اترەتتەگى مۇشەلەردىڭ باسىم كوبى بيشىلەر، باستابىندا كوپشىلىك تولىق سەنىممەن ۇيرەنۋ قيىن ەمەس دەپ سەزىندى، ٴبىراق تۇڭعىش كۇنگى جاتتىعۋدا ـ اق باز كەشە جازدادىق“. ەرشاتجان بىلاي دەدى: يىڭگى ٴبيىن بيلەگەندە تىزە ۇزدىكسىز يىلگەن كۇيدە تۇرۋى، بىلەكتى دە سەرمەۋ كەرەك، ٴبىر مايدان ويىن ادەتتە ٴبىر جارىم ساعاتتان 2 ساعاتقا دەيىن جالعاسادى. نەبارى 5 مينۋت بيلەگەندە ـ اق ارتيستەردىڭ بۇلشىق ەتتەرى سىزداپ اۋىرىپ، دەنە قۋاتى جەتپەي قالعانداي بولدى.
توتە جول جوق، تەك ماشاقاتتى جاتتىعۋ جاساۋ كەرەك. ەرشاتجان مەن ارتيستەر ٴۇرتىس ٴبىر ايدان استام ۋاقىت جاتتىعۋ جۇرگىزگەننەن كەيىن، گۋاڭدۇڭ ولكەسىنىڭ شينجياڭعا باعىتتامالى كومەكتەسۋ قىزمەتى الدىڭعى شەپ قولباسشىلىق شتابىنىڭ قولداۋىندا، كورىنىس ٴوڭىرى گۋاڭدۇڭنان 5 كاسىپتىك يىڭگى ٴبي مۇعالىمىن ۇسىنىس ەتىپ، ۇيرەتۋ جانە ويىن ورىنداۋ اۋىس ـ كۇيىسىن جاسادى. ۋي زىدان انە سولاردىڭ ٴبىرى.
”مۇعالىمدەردىڭ كومەگىندە ٴبىز ارەكەتىمىزدى تۇزەتتىك، ٴبىر ـ بىردەن ٴبىر اي ۇيرەتتى. قازىر ٴبىز توقتاۋسىز 40 مينۋت ويىن كورسەتە الاتىن بولدىق“، ـ دەدى ەرشاتجان.
11 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنىنەن 3 ـ كۇنىنە دەيىن، اتىن جاڭالاعان قاشقار قالاسى گۋاڭدۇڭ _ قاشقار سۇيىسپەنشىلىگى بايىرعى قالا يىڭگى ٴبي اترەتى تۇڭعىش رەت قاشقار بايىرعى قالاسىندا بوي كورسەتتى ٴارى تىكە تاراتۋ تۇعىرىندا 100 مىڭعا جۋىق ادامدى (رەت) كورۋگە باۋرادى، ناق مايداندا تاعى كوپتەگەن كورەرمەن قول تەلەفوندارىمەن توقتاۋسىز بەينەجازباعا ٴتۇسىردى.
”بەتى قاراسى لي كۇي، جىلاندى بيلەتكەنى شى چيان، توقپاقپەن جولبارىس سوققانى ۋ سۇڭ...“ قاشقار قالاسىنىڭ تۇرعىنى ابدۇكەرىم وبۇل ٴالسىن ـ ٴالى باسەڭ داۋىسپەن وتباسىنداعىلارمەن كەيىپكەرلەردى تالقىلادى، تۇڭعىش رەت يىڭگى ٴبيىن كورگەن ول ٴوزىنىڭ اسەرىن ”كەرەمەت“ ەكەن دەپ سۋرەتتەدى، ”مۇنداي ەرەكشە كوركەمونەر ٴتاسىلى ٴبي ونەرى عانا ەمەس، ٴداستۇرلى مادەنيەتتى اسقاقتاتۋ بولماق“.
22 جاستاعى شاھزاد پەن باۋىرى اترەتتەگى ٴبىرشاما جاس ارتيستەر، باستابىندا ولار تاعى ٴبىر ونەر يگەرۋ ويىندا بولدى، ال بۇگىن وسى ٴداستۇرلى كوركەمونەردى، شىنىمەن، ۇناتىپ قالدى، ”بەت الەمىشى ٴتۇرلى ـ ٴتۇستى، كيىم ۇلگىسى دە ايشىقتى، اۋەلى، تەرەڭ مادەنيەت مايەگىنە، وزگەشە باۋراۋ قۋاتىنا يە“.
ەرشاتجان بىلاي دەدى: كەلەسى قادامدا يىڭگى ٴبي اترەتى اپتا سايىن قاشقار بايىرعى قالاسىندا 2 دە 3 مايدان ويىن قويىپ، كورىنىس وڭىرىندەگى ارىستان ٴبيى، يۇڭچۇن، سالتانات كولىگىمەن ارالاۋ سياقتى كوپتەگەن ادەبيەت ـ كوركەمونەر ويىندارىمەن سايكەسىپ، ٴبي دايىنداۋ، كورىنىس اسەرى، ويىن ورىنداۋ ٴتاسىلى سياقتى جاقتاردا ٴبىر قىدىرۋ جاڭالىق اشتى.
”يىڭگى ٴبيى ەرەكشە ويىن ۇلگىسى مەن تەرەڭ مادەنيەت مايەگىن العان ٴبي ۇلگىسى رەتىندە، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ۋاكىلى بولىپ قانا قويماي، وتكەن مەن بۇگىندى، جالعاستىرۋ مەن جاڭالىق اشۋدى تۇتاستىراتىن كوپىر. ٴبىز يىڭگى ٴبيىن شينجياڭدىق ارتيستەرگە ۇيرەتىپ، وسى بايىرعى كوركەمونەرگە جاڭا ومىرشەڭ كۇش ۇستەۋدى ٴۇمىت ەتەمىز“. ۋي زىدان بىلاي دەدى: گۋاڭدۇڭ مەن قاشقار ەكى جەردىڭ مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىن، ٴوزارا ۇلگى الۋىن كۇشەيتۋ ٴۇشىن، بيىل جىل باسىنان بەرى، گۋاڭدۇڭ چاۋياڭ ميانچىڭ گۋشۋاي جاستار يىڭگى ٴبي اترەتى، گۋاڭدۇڭ شانتوۋ حاۋجياڭ رايونى گاڭبەي اۋىلى بۇقارالىق يىڭگى ٴبي اترەتى توپقا ٴبولىنىپ قاشقار بايىرعى قالاسى كورىنىس وڭىرىنە، جۇپارھان باقشاسى كورىنىس وڭىرىنە، ت. ب كەلىپ ويىن قويدى.
