□ شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى حان لياڭ، ۋىن شين
”ٴتوراعا، مالىمەت، زۇڭتۇڭ، مالىمەت، چيانكاي پورتىنىڭ قۇرىلىسى اياقتادى، پورتتى اشۋ شارت ـ جاعدايى ازىرلەندى، نۇسقاۋ بەرىڭىزدەر!“
”پورت اشىلسىن!“
جەرگىلىكتى ۋاقىت 11 ـ ايدىڭ 14 ـ كۇنى كەشكى ساعات 7 مولشەرىندە پەرۋ استاناسى ليماداعى زۇڭتۇڭ سارايىنىڭ 1 ـ قاباتىنداعى ەرەسپرو زالىندا شام ـ شىراقتار جايناپ، قىزۋ مەرەيگە شومدى. ٴتوراعا شي جينپيڭ پەرۋ زۇڭتۇڭى بولۋارتپەن بەينەبايلانىس تاسىلىمەن پەرۋ چيانكاي پورتىنىڭ اشىلۋ سالتىنا بىرگە قاتىناستى.
قيمىل ورنىندا كوپتەگەن ەلدىڭ مەديا تىلشىلەرى ەرتە باستان ٴار ٴتۇرلى ۇلگىدەگى كەسكىن اپپاراتتارىن قۇرىپ، پەرۋ، ٴتىپتى، بۇكىل لاتىن امەريكاسى جانە كارايب ٴوڭىرى جونىنەن ايرىقشا مانگە يە تاريحي ٴساتتى ەستەلىككە الۋعا دايىندالدى.
ۇلكەن ەكراندا بەينەبايلانىسقا شىعۋ ارقىلى ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى بىرگە پورتتى اشۋ بۇيرىعىن بەردى. ليمانىڭ سولتۇستىگىندەگى 80 كيلومەتر جەردەگى چيانكاي پورتى ٴتۇن قۇشاعىندا پورت جۇمىستارىن باستاپ كەتتى.
ەڭسەلى جاعالاۋ كراندارى رەتتى ٴتىزىلىپ، جۇكتەردى ورنىقتى كوتەرىپ جاتتى. جۇڭيۋان ”پەرۋ كەمەسى“، ”جاڭا شاڭحاي كەمەسى“ جۇك ٴتۇسىرۋ جۇمىستارىن باستادى، ”تىڭفي كەمەسى“ كەمەجايدان باياۋ قوزعالىپ، گۋدوك شالىپ الىسقا اتتاندى. جۇرگىزۋشىسىز كونتەينەرلى جۇك كولىكتەرى قاربالاس قايشالىسىپ ٴجۇر.
ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن بولۋارت زۇڭتۇڭ شاپالاق سوعىپ، ەكرانعا قاراپ كۇلىمسىرەي باس يزەپ قۇرمەت ٴبىلدىردى.
چيانكاي پورتى _ ەكى ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى تىكەلەي كوڭىل ٴبولىپ ىلگەرىلەتكەن كەلەلى نىسان، سونداي ـ اق جۇڭگو مەن پەرۋدىڭ ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ جوعارى ساپالى بىرگە قۇرۋ سەلبەستىگىندەگى ٴتۇيىندى نىسان، وعان ەكى ەل حالقىنىڭ ورتاق قۇلشىنىسى مەن ارمانى شوعىرلانعان.
”قىسقا عانا بىرنەشە جىلدا وسىزاماندانعان پورت ەڭسە كوتەرىپ، جۇرتتى جەلپىندىردى جانە جىگەرلەندىردى“. ٴتوراعا شي جينپيڭ ارناۋ سوزىندە بىلاي دەدى: ”چيانكايدان شاڭحايعا دەيىن“، ٴبىز ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋ باستاماسىنىڭ پەرۋدە تامىر تارتىپ، گۇل اشۋىنا عانا ەمەس، سونداي ـ اق جاڭا داۋىردەگى ازيا ـ لاتىن امەريكاسى قۇرلىق، تەڭىز جاڭا ارناسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەندىگىنە دە كۋا بولىپ وتىرمىز.
سان مىڭ اعىندى توعىستىرعان تىنىق مۇحيت جۇڭگو مەن لاتىن امەريكا سىندى ”كورشىلەردى“ جالعادى، سونداي ـ اق تاريحتى، رەالدىقتى جانە بولاشاقتى جالعادى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ 2000 جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ اتا ـ بابالارى جەلكەن جايىپ، الىس ساپارعا اتتانىپ، سۇراپىل تولقىنداردان ٴوتىپ، شىعىس پەن باتىستى تۇتاستىرعان تەڭىز ٴۇستى جىبەك جولىن اشقاندىعىن؛ 500 جىلدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا پەرۋدەگى ەجەلگى ينكالاردىڭ قيىندىق پەن قاتەردەن تايسالماي، بيىك تاۋلار مەن زاڭعار شىڭداردان اسىپ، انديس تاۋ جۇلگەسىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن تۇتاستىرعان ينكا بايىرعى جولىن سالعاندىعىن تىلگە تيەك ەتتى.
جاعراپيالىق بوگەتتەن اسىپ ٴوتىپ، بوران ـ شاشىننىڭ سىنىنان ٴوتىپ، تالاي ـ تالاي زاماندى باستان وتكەرگەن جۇڭگو مەن لاتىن امەريكاسى ٴبىر ـ بىرىنە ۇزدىكسىز جاقىنداپ، ۇلت تاۋەلسىزدىگى جولىنداعى كۇرەستە ٴبىرىن ـ ٴبىرى جىگەرلەندىرىپ، دامۋ، گۇلدەنۋ جولىندا قول ۇستاسا العا ىلگەرىلەپ، وڭتۇستىكتىڭ ويانۋى سىندى داۋىرلىك اۋقىمدا ۇندەسە سايكەسىپ، بايىرعى وركەنيەتتىڭ ساۋلەسىمەن جاڭا جورىقتا ٴبىرىن ـ ٴبىرى نۇرلاندىردى.
ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەدى: ”بۇگىنگى تاڭداعى چيانكاي پورتى ’جاڭا داۋىردەگى ينكا بايىرعى جولىنىڭ‘ تىڭ باستاماسىنا اينالۋدا“. ەرەسپرو زالىندا قايتا ـ قايتا شاپالاق ٴۇنى شاتىرلادى. شاپالاق ۇنىندە جۇڭگو مەن پەرۋدىڭ تەرەڭ دوستىعىن قاستەرلەۋ، جۇڭگو مەن لاتىن امەريكاسىنىڭ تاماشا بولاشاعىنا دەگەن ىزگى تىلەكتەر جاتىر.
بولۋارت زۇڭتۇڭ بىلاي دەدى: ”چيانكاي پورتىنىڭ اشىلۋى _ بۇكىل پەرۋ حالقى ماقتانىش ەتەر تاريحي ٴسات“. ول سول جەردەگى پەرۋ، جۇڭگو ەكى ەلدىڭ ۋاكىلدەرىنە بىلاي دەدى: وسى ”جاڭا داۋىردەگى ينكا بايىرعى جولى“ ەكى ۇلكەن وركەنيەتتى بايىرعى ەلدىڭ توعىسۋ كوپىرىن، ەكى دوس ۇلتتىڭ دوستىعىن تەرەڭدەتۋ كوپىرىن سالادى. ”جۇڭگو جاساسىن! پەرۋ مەن جۇڭگونىڭ دوستىعى جاساسىن!“
چيانكاي تۋنەلى نىسانىنىڭ قۇرىلىسىنا قاتىناسقان پەرۋلىك ينجەنەر ومار الايو چيانكاي پورتىندا وسى تاريحي ساتكە كۋا بولىپ، بويىن ماقتانىش سەزىمى كەرنەدى، ”كاسىپتىك جاقتان ريزا بولىپ قانا قويماي، ونان دا ماڭىزدىسى، پەرۋلىك رەتىندە ٴوز ەلىمنىڭ جاقسىراق دامي تۇسەتىندىگىن كوردىم“.
گۇلدەنۋ پورتى، وراي كەمەسى، دامۋ قوزعالتقىشى. ”چيانكايدان شاڭحايعا دەيىن“ ارماندار ورىندالىپ جاتىر.
چيانكاي پورتى تەرەڭ سۋلى پورت قانا ەمەس، سونداي ـ اق وڭتۇستىك امەريكاداعى تۇڭعىش زەردەلى پورت جانە جاسىل پورت بولىپ تابىلادى. پورتتىڭ سالىنۋى وڭىرلەردىڭ ۇلاسۋىن، تۇتاسۋىن جەبەپ، جۇڭگو مەن لاتىن امەريكاسىنىڭ ساۋدا بايلانىسىن جيىلەتىپ قانا قويماي، تاعى لاتىن امەريكاسى مەن كارايب ٴوڭىرىنىڭ تۇتاس تۇلعالىق دامۋىن جانە ٴبىر تۇلعالاندىرۋ قۇرىلىسىن جەتەكتەيدى.
جاڭا ومىرشەڭدىكتى قاۋلاتىپ، جاڭا وراي جاراتىپ، جاڭا بولاشاقتى تۇتاستىردى _ جۇڭگو _ لاتىن امەريكاسى تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىنىڭ الىپ كەمەسى اناعۇرلىم قۋاتتى قوزعاۋشى كۇشكە يە بولدى.
بيىل _ ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ جۇڭگو _ لاتىن امەريكاسى تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى العا قويعاندىعىنىڭ 10 جىلدىعى. 10 جىل تابىستى بولىپ، جۇڭگو _ لاتىن امەريكاسى ناقتى سەلبەستىگى اكەلگەن تابىس سەزىمى، ريزاشىلىعى، باقىت سەزىمى جول تۋنەلدەرىندە، كوپىرلەر مەن توسپالاردا، مەكتەپ ـ اۋرۋحانالاردا، سونداي ـ اق ادامداردىڭ كوڭىلىندە كورىنىس تاپتى.
چيانكايدان جولعا شىعىپ، تىنىق مۇحيتتىڭ سۇراپىل تولقىندارىن جارىپ وتكەن جۇڭگو _ لاتىن امەريكاسى تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىنىڭ الىپ كەمەسى تىڭ دا ايبىندى ساپارعا اتتاندى. كەلەشەك كەڭ، بولاشاق نۇرلى!
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 11 ـ ايدىڭ 14 ـ كۇنى ليمادان بەرگەن حابارى)
