ۋاڭ مىڭ «ىلەدە»:
ىلە مەنىڭ ەكىنشى مەكەنىم
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى ليۋ مىڭمىڭ
”وسى كىتاپتى ىلەدەگى، شينجياڭداعى اۋىلداس ۇلكەن ـ كىشىگە ارنايمىن، سەنى ماڭگى ەسىمنەن شىعارمايمىن، ەكىنشى مەكەنىم _ ىلە!“ تاياۋدا «ىلەدە» اتتى جاڭا كىتاپتى تاراتۋ جانە زەرتتەۋ ـ تالقى ٴماجىلىسى بەيجيڭدە وتكىزىلدى. بۇل كىتاپتىڭ اۆتورى، ”حالىق كوركەمونەرشىسى“ ۋاڭ مىڭ ٴوزىنىڭ شينجياڭداعى وتكەن ـ كەتكەن كۇندەرىن ەسىنە الىپ، شينجياڭدى جازۋدىڭ ٴوزى ٴۇشىن ٴبىر تەرەڭ ماحاببات ەكەنىن بۇكپەسىز ايتتى.
1953 ـ جىلى جازعان «جاستىق كوكتەم جاساسىن» اتتى شىعارماسىنان باستاپ، ۋاڭ مىڭ ىلگەرىندى ـ كەيىندى 20 ميلليوننان استام ارىپتىك تۋىندى جاريالادى، ولار 30 نەشە ٴتۇرلى تىلگە اۋدارىلدى. وسىنىڭ الدىندا 70 جىل تىنباي جازۋشىلىقپەن اينالىسقان ۋاڭ مىڭ 90 جاسقا تولعان تۋعان كۇنىن قارسى الدى، توقسانعا كەلىپ توبىقتاي بولعان ول ٴالى دە مىعىم جاسامپازدىق قۋاتقا يە. تاياۋدا ٴتىلشى «ىلەدە» كىتابىن باسىپ شىعارۋشى جاق _ جازۋشىلار باسپاسىنان وسى كىتاپتىڭ جازىلۋىنىڭ استارىنداعى اڭگىمەلەردى ۇعىسىپ، ادەبيەت ارقىلى ٴداۋىردى ەستەلىككە الۋدىڭ جاندى امالياتىنا كۋا بولدى.
ىلەدەن كورگەن ـ بىلگەندەرىن ەستەلىككە الدى
1965 ـ جىلى ۋاڭ مىڭ قۇلجا قالاسى بايانداي قالاشىعىنا كەلەدى. ول ەگىنشى باۋىرلاستارمەن بىرگە تاماقتانىپ، بىرگە تۇرىپ، بىرگە ەڭبەك ىستەپ، بىرگە ٴماشىراپ ٴبيىن بيلەدى... وسى 6 جىلداعى كەشىرمەسى ونىڭ كەيىن ”شينجياڭ حيكايالارى“ جەلىلەس تۋىندىلارىن جاراتۋىنىڭ باعالى قاينارىنا اينالدى. 1983 ـ جىلدان 1984 ـ جىلعا دەيىنگى ارالىقتا جازىلعان «ىلەدە» اتتى جەلىلەس تۋىندىلار ونىڭ ٴدال وسى كەزدەگى كەشىرمەلەرىن ارتقى كورىنىس ەتكەن.
جازۋشىلار باسپاسىنىڭ باستىعى باۋ جيان بىلاي دەپ تانىستىردى: «ىلەدە» 1984 ـ جىلى 8 ـ ايدا جازۋشىلار باسپاسىندا تۇڭعىش رەت جيناق بولىپ باسپادان شىققان. وسى رەت قايتادان باسىلعان «ىلەدە» كىتابىندا قايتادان رەداكسيالانىپ وزگەرىس ەنگىزىلۋ نەگىزىندە، كەيىنگى نۇسقادا قولدانىلماعان «اتا مەكەنگە ساپار _ باياندايعا ورالۋ» دەگەن العى ٴسوز ارنايى قالپىنا كەلتىرىلدى. بۇل ماقالادا 1981 ـ جىلى ۋاڭ مىڭنىڭ شينجياڭعا قايتا ورالعان كەزىندەگى اڭگىمەسى جازىلعان. شينجياڭنان كەتىپ 2 جىلعا تاياۋ ۋاقىتتان كەيىن، ول باياندايعا قايتا ورالىپ، كونەكوز ەگىنشى باۋىرلاستارىمەن كەزدەسەدى، ولار قۇشاقتاسىپ، كوزدەرىنە جاس الىپ، قارقىلداپ كۇلىسىپ، ٴجۇزىم سورەسىنىڭ استىندا قورالانا وتىرىپ، جاڭا عانا ٴۇزىپ الىنعان جەمىستەردەن ٴدام تاتىپ، قوشتاسقان كەزدەگى كوڭىل كۇيلەرىن ايتىپ مۇڭداستى. ۋاڭ مىڭ وسى ىرىستى مەكەنگە دەگەن تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىگىن مايىن تامىزا بايانداپ قالام تەربەپ، جاڭا داۋىردەگى وقىرمانداردىڭ شينجياڭدى تۇسىنۋىنە، شينجياڭدى تانۋىنا تەرەزە اشتى.
ۋاڭ مىڭ سىرگە جيار بولىگىندە بىلاي دەپ جازادى: «ىلەدە» كىتابىنا ۇزىن ـ قىسقالىعى ۇقسامايتىن 8 اڭگىمە كىرگىزىلگەن، وندا ىلەدە كورگەن ـ بىلگەن ىستەرىم مەن كەزدەسكەن ادامدارىم ەستەلىككە الىنعان. تاعى ٴبىر «بۇركىت سايى» اتتى اڭگىمەمدە جازىلعانى ىلەدەگى تۇرمىس كەشىرمەم بولماعانىمەن، جازۋ سلوبى، وقيعا، سەزىم جاقتا الدىڭعى 8 اڭگىمەممەن بىردەي بولعاندىقتان، وسى كىتاپقا ەنگىزىلدى.
” 1965 ـ جىلدان 1971 ـ جىلعا دەيىن مەن ىلەدە 6 جىل تۇرمىس كەشىردىم، بالكىم، بۇنىڭ قازىرگە دەيىنگى باستان كەشكەن كەشىرمەلەرىمدەگى سالىستىرماسى كوپ ەمەس شىعار، ٴبىراق بۇل كەشىرمەلەرىم، شىندىعىندا، ەستەن كەتپەس، وزگەشە، باعالى“. ۋاڭ مىڭ بىلاي دەپ جازادى: ىلەدەگى تۇرمىستى اڭگىمەلەۋ، سول ەستەمەلەردى وياتۋ جانە ٴوزارا تولىقتاۋ، ىلەدەگى اۋىلداستارعا، دوستارعا دەگەن ساعىنىش سەزىمىمدى ٴبىلدىرۋ وتباسى اڭگىمەمىزدەگى ماڭگىلىك تاقىرىپقا جەتە قابىل. وسى جونىندە ٴسوز بولعاندا، مەيلى قاي كەزدە بولسىن، سونشالىق شاتتانامىن، ەرەكشە تەبىرەنەمىن، مەيلى قانشا ۇزاق ۋاقىت وتسە دە، ەسىمدە سونشاما انىق، ۋاقىت ۇزارعان سايىن، ارالىق الىستاعان سايىن، سول كەزدەگى تۇرمىس كوز الدىما سونشالىق ەلەستەپ، جاندى دا تارتىمدى سەزىلەدى.
كەيىن ۋاڭ مىڭ ىلەگە بارىپ تەكسەرۋ ـ زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە ماڭداي تەرى توگىلگەن وسى مەكەنگە تاعى ورالدى، تانىس مەكەننىڭ دامۋ وزگەرىسى ونى قۋانتتى، ”مەن ابدۇراحمان اعايمەن، حالچىحان شەشەيمەن بىرگە تۇرعان شاعىن توپىراق ٴۇي شاعىلىپ، قازىر تۇرعىندار رايونىنىڭ ٴبىر جولىنا اينالىپتى. ٴتۇزۋ جولدار مەن توعاندار، رەتتى، بولەك ـ بولەك جاڭا تۇرعىندار تۇراعى ۇيلەسىمدى ورنالاسىپ، قولايلى، كوركەم. باياندايداعى ەگىنشى باۋىرلاستاردىڭ جاعدايلارى وڭالىپ، جايلى تۇرمىس كەشىرىپ، بايىپتى“. سىرگە جيار بولىكتە ۋاڭ مىڭ شينجياڭداعى ٴار ۇلت حالقىنىڭ تۇرمىسى تيانشان تاۋىنداعى تولعان ايداي نۇرلانىپ، تولىسقان دەپ جازدى.
شينجياڭ حالقى ماعان مول قامقورلىق سيلادى
ٴبىر ايدان استام ۋاقىتتىڭ الدىندا تۇڭعىش كەزەكتى شينجياڭ جالپى حالىقتىق كىتاپ وقۋ جينالىسى جانە 2024 ـ جىلعى شينجياڭ كىتاپ كورمەسى ۇرىمجىدە وتكىزىلگەن كەزدە، ۋاڭ مىڭ دا ۋادەلەسكەندەي كەلىپ جەتتى.
بىزبەن كەزىككەندە ول بۇرىنعىسىنداي سەرگەك ويلى، بىلىمگە قۇشتار ەكەن. ونىڭ بويىنان ەسكەن جالىندى ومىرشەڭ كۇش قارتايسا دا قايراتى قايتپاعانىن انىق كورسەتىپ تۇر.
ۋاڭ مىڭ مەن شينجياڭ اراسىندا تامىرى تەرەڭگە تارتقان بايلانىس جاتىر.
1963 ـ جىلدىڭ سوڭىندا تەپسە تەمىر ۇزەتىن ۋاڭ مىڭ بەيجيڭگە قوش ايتىپ، وتباسىمەن شينجياڭعا كەلدى. كوپتەگەن ۇقساماستىقتارعا ٴدوپ كەلگەنىمەن، ول كەڭ كوسىلگەن ايبىندى، وزگەشە جەرگە كەلدىم ـ اۋ دەپ تەبىرەنىپ جەلپىنىپ ٴجۇردى.
شينجياڭداعى 16 جىلدا ۋاڭ مىڭ الدىمەن اۆتونوميالى رايوندىق ادەبيەت ـ كوركەمونەرشىلەر بىرلەستىگىنىڭ رەداكتورى بولدى، كەيىن اۋىل ـ قىستاققا بارىپ، اۋىلداستارمەن بىرگە كەتپەن ٴۇيىرىپ، جەر كەپە قازدى، قولىنداعى مۇيىزگەك قالىڭداي ٴتۇستى؛ وشاقتىڭ الدىندا وتىرىپ ساپ ـ سارى بورمي نانىن ۇساقتاپ ٴبولىپ ٴسۇتتى شايعا شىلاۋدى ۇيرەندى... سول ٴبىر قيىنشىلىق كورگەن كەزدەردە باياندايداعى اۋىلداستار ونىڭ سىرلاس دوسىنا اينالدى. ۋاڭ مىڭ ومىرگە ىشكەرىلەي ارالاسۋ ٴۇشىن جازۋشى ٴار ۇلت حالقىمەن جۇرەكتەس بولۋى، حالىقپەن ”سۇيىسپەنشىلىك ورناتۋى“ كەرەك دەگەنگە كامىل سەندى.
”ٴتىل تابىسىپ، جۇرەكتەس بولدى“، ول بەينە بىلپىلداق سەكىلدى شينجياڭ حالقىنىڭ تۇرمىسىنان مەيىلىنشە ٴنار ٴسىمىردى. سونىمەن ونىڭ كىتابىنان وقىرماندار نە كۇلەرىڭدى، نە جىلارىڭدى بىلمەيتىن ٴمامات ٴامات، قارا نيەت يىسمار، پاراساتتى ٴمومىن اقساقال، ىقىلاستى دا قاراپايىم امىراگۇل سياقتى ادامدارعا تەرەڭ اسەر قالدىراتىن كەيىپكەرلەردىڭ وبرازىن كوردى.
1979 ـ جىلى ۋاڭ مىڭ شينجياڭنان قيماستىقپەن اتتانادى، ٴار ۇلتتان 30 نەشە دوسى پويەز بەكەتىنە بارىپ ونىمەن قوشتاسقاندا، ول كوزىنە جاس الدى. ول سول كەزدە كەيىن تاعى كەلىپ ـ كەتىپ تۇراتىندىعىنا كامىل سەندى، بۇل ونىڭ ومىرىندەگى قىمباتتى جولىعۋ، ەستەن كەتپەس سۇيىسپەنشىلىك ەدى.
بەيجيڭگە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن، ۋاڭ مىڭ تاسقىنداعان جىگەرمەن ادەبيەت پەن ٴومىردىڭ جاڭا پاراعىن اشتى، شينجياڭنىڭ كەڭ ـ بايتاق دالاسىندا الۋان تۇرمىس ونىڭ بەلسەندى دە ۇمىتكەر، قالجىڭباس، وزىنە سەنىمدى قاسيەتىنە الدەقاشان سىڭگەن، ونان دا ماڭىزدىسى، ونىڭ دارقان دا الۋان ٴتۇرلى ادەبي جاسامپازدىعىنىڭ قاينارىنا اينالدى.
2015 ـ جىلى ۋاڭ مىڭ جازعان «بۇل جاقتىڭ كورىنىسى» 9 ـ كەزەكتى ماۋ دۇن ادەبيەت سيلىعىن الدى. ٴبىر شولۋشى بىلاي دەگەن: بۇل كىتاپ بەينە ”چيڭميڭ كەزىندەگى وزەن بويى سۋرەتى“ ىسپەتتى 20 ـ عاسىردىڭ 60 ـ جىلدارىندا ىلەدەگى ٴار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تۇرمىسىن ايگىلەگەن. كىتاپتان شينجياڭنىڭ وزگەشە كوركەم كورىنىستەرىمەن، جەر جايى، ەل جايىمەن تانىسىپ قانا قويماي، ۇلكەنى كيىم ـ كەشەك، ازىق ـ تۇلىك، تۇرعىن ٴۇي، ٴجۇرىس ـ تۇرىس، توي ـ تومالاق جانە ٴولىم ـ ٴجىتىم ىستەرىنەن تارتىپ، كىشىسى قالاي نان جابۋ، پالاۋ باسۋعا دەيىن، سونداي ـ اق جاي ادامداردىڭ مەيىرىمدى اق جارقىن، شىنايى، ىقىلاستى اڭگىمەلەرىن دە وقۋعا بولادى. ۇلت اتتاعان دوستىق بەينە كوكتەم سامالىنداي جازۋشىلاردىڭ كوڭىل الابىن نارلەندىرەدى.
ۋاڭ مىڭ ۇنەمى شينجياڭ حالقى ماعان مول قامقورلىق سيلادى دەيدى. وتكەندە ول كوپتەگەن ورىندا مىناداي ٴبىر حيكايانى اۋىزعا الدى: 1971 ـ جىلى قىزمەت اۋىسقاندىقتان، ۋاڭ مىڭ باياندايدان ۇرىمجىگە اتتاندى، اتتانار الدىندا ٴاشىم ٴيۇسىپ ەسىمدى قارت ياچەيكا شۋجيى ونىڭ قولىن ۇستاپ تۇرىپ: ”ەشتەڭەدەن ۋايىمداما، الاڭسىز، جۇرەكتىلىكپەن بارا بەر! ەگەر ولار سەنى كەرەك ەتپەسە، ٴبىز ساعان مۇقتاجبىز. ەگەر ولار سەنى تۇسىنبەسە، ٴبىز تۇسىنەمىز. قاي ـ قاشان دا بالا ـ شاعاڭدى ەرتىپ قايتىپ كەلۋىڭە بولادى، ٴبىزدىڭ بۇل ارا قاي ـ قاشان دا ساعان دايىن“، ـ دەيدى.
شينجياڭنان كەتكەنىنە 40 نەشە جىل بولسا دا، ۋاڭ مىڭ شينجياڭعا 40 رەتكە جۋىق قايتىپ كەلدى، بۇدان ول شينجياڭدى الىس سەزىنبەيتىن بولدى. ٴوزىنىڭ شينجياڭدى جازعان تۋىندىلارىنا جانە شينجياڭداعى 16 جىلدىق ومىرىنە قايتالاي ۇڭىلگەندە، ول تالاي رەت: ”تۇرمىسىمىز قيىن جىلداردا دا تۇرمىس باياعىداي كۇشتى، باي، ۇمىتكە تولى، جالىندى بولدى، راسىندا، ادامدى قايران قالدىرادى، ٴومىر ابدەن تاتيدى ەكەن! حالىقتىڭ اراسىنا بار، كەڭ دە قۋاتتى دالانى بەتكە ال دەپ ەرىكسىز الاقايلاعىڭ كەلەدى“ دەپ تەبىرەنگەن.
ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ جاندى ايعاعى
كەيبىرەۋلەر بىلاي دەيدى: «ىلەدە» اتتى بۇل تۋىندىنىڭ 40 جىلدان كەيىن قايتا باسىلسا دا، كۇشى السىرەمەگەندىگىنىڭ سەبەبى جازۋشىنىڭ ٴبىر جەر مەن سول جەردىڭ حالقىنا شىنايى سۇيىسپەنشىلىك ورناتىپ، ادەبيەت ارقىلى اتا مەكەنگە قولداۋ كورسەتكەندىگىندە.
جۇڭگو جازۋشىلار قوعامى پارتيا باسشىلىق گرۋپپاسىنىڭ مۇشەسى، ورىنباسار ٴتوراعا ۋ يچين بىلاي دەپ باعا بەردى: «ىلەدەنىڭ» كوركەمونەرلىك باۋراۋ قۋاتى تۇرمىس پەن حالىقتان كەلگەن، كىتاپتاعى جاندى دا جالىندى، وزىندىك بوياۋى قانىق كەيىپكەر وبرازدارى اۆتوردىڭ حالىق تۇرعىسىندا بەرىك تۇرىپ، ومىرگە ىشكەرىلەي ارالاسىپ، حالىققا تەرەڭ تامىر تارتىپ، وزگەشە كوركەمونەرلىك وي قۇراۋ جانە جازۋشىلىق ٴتاسىل ارقىلى جاراتىلعان تيپتەر، ولاردىڭ قاجىرلىلىعى، اق كوڭىلدىگى، قايسارلىعى، تۇرمىسقا دەگەن ۇمىتكەرلىگى، قىزۋ ىنتاسى نەشە ۇرپاق وقىرماندى ٴومىردىڭ اقيقاتىن، ىزگىلىكتى، تۇرمىستىڭ كوركەمدىگىن بايقاۋعا ىنتالاندىرادى.
”بۇل كىتاپتى وقىعاننان كەيىنگى ەڭ ۇلكەن اسەرىم _ دۇنيەگە تەك ادەبي تۇرعىدان كوز جىبەرىپ، ادەبي سۇيىسپەنشىلىكپەن دۇنيەنى جازساڭ بولعانى، بارلىق كەشىرمەڭنىڭ، ٴىس جۇزىندە، بايلىق ەكەنىن بايقايسىڭ. ىلە نەمەسە تۇتاس شينجياڭ ۋاڭ مىڭ جونىنەن العاندا ٴدال وسىنداي“. جۇڭگو جازۋشىلار قوعامىنىڭ ورىنباسار ٴتوراعاسى يان جيڭميڭ مىنانى ٴبىلدىردى: «ىلەدە» _ شينجياڭداعى ۇلتتار ىنتىماعىنىڭ جاندى ايعاعى، تۋىندىدا بۇرىنعى جىلدار جازىلعانىمەن، بۇگىنگى تۇرعىدان قاراعاندا، ادامعا ٴالى دە ەرەكشە كۇشتى وي سالادى جانە رەال ٴمان الادى.
كوپ جىلدان بەرى جازۋشىلار باسپاسى ۋاڭ مىڭنىڭ «كاناداداعى اي»، «بۇرىنعى كەڭەس وداعىن ەسكە الۋ»، «كوك تۇلكى»،«كۇلگەن سامال»، «بۇرىنعى العاشقى ماحاببات» قاتارلى 20 نەشە تۋىندىسىن باسپادان شىعاردى، «ىلەدە» سولاردىڭ ٴبىرى. ”ەلىمىزدىڭ ادەبيەت بايلىعى اسا مول، كوپ ۇلت ٴتىل ـ ادەبيەتى مىڭ بوياۋلى سۋرەت سياقتى. ٴتىپتى دە كوپ جازۋشىلار مەن ادەبيەت اۋەسكەرلەرىنىڭ وسى ۇلى داۋىرگە ارناپ ٴتىپتى دە كوپ سارا تۋىندى جاراتۋىن ٴۇمىت ەتەمىن“، ـ دەدى باۋ جيان.
جاڭا داۋىردەن بەرى، ۋاڭ مىڭ، ليۋ لياڭچىڭ، لي جۋان قاتارلى جازۋشىلار مەن ادەبيەت قىزمەتكەرلەرى قولدارىنداعى قالامدارىن شينجياڭ سىندى قۇنارلى توپىراقتىڭ تامىرىمەن جانە تىنىسىمەن تىعىز توعىستىرىپ، حالىق ٴۇشىن بەينەلەپ، حالىق ٴۇشىن سەزىمدەرىن ٴبىلدىرىپ، حالىق ٴۇشىن اقتارىلىپ، تاڭداۋلى تاقىرىپتىق ادەبي تۋىندىلار جاراتىپ، جۇڭگونىڭ قازىرگى زامان ادەبيەتىنىڭ مازمۇنىن بارىنشا بايىتىپ، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەكەمدەۋگە ادەبيەت كۇش ـ قۋاتىن ارنادى.
ۋاڭ مىڭ «ىلەدە» اتتى جاڭا كىتاپتى تاراتۋ جانە زەرتتەۋ ـ تالقى ماجىلىسىندە مىناداي ٴبىر اۋىز ٴسوزدى ٴبولىستى: ”وسى اڭگىمەلەردى جازۋ بارىسىندا مەن ٴبىزدىڭ ۇلت ورتاق تۇلعاسى ەكەنىمىزدى، ٴبىزدىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا، قۇن ورتاق تۇلعاسى، تاريحي ورتاق تۇلعا، مادەنيەت ورتاق تۇلعاسى ەكەنىمىزدى، تۇرمىستاعى ورتاق تۇلعا ٴارى ادەبيەتتەگى ورتاق تۇلعا ەكەندىگىمىزدى تەرەڭ سەزىندىم... ورتاق تۇلعاعا مۇنداي تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىك بالكىم «ىلەدەنىڭ» 40 جىلدان كەيىن قايتا باسىلۋىنىڭ ٴمانى بولار“.
