_ ورتالىق ۇلتتار داشۋەسى شەكارا ٴوڭىر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى ۋي جيانمەن سۇحبات
□ انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جيا چۇنشيا
”قالايشا جۇڭگو، ويتكەنى شەكارا ٴوڭىر بولعاندىعىنان. باتىس ٴوڭىر باسقاقتىعى، ان ـ شي باسقاقتىعى، بەيتيڭ باسقاقتىعى سياقتى كوپتەگەن ارحەولوگيالىق جۇرناقتار ٴار داۋىردەگى ورتالىق پاتشالىقتارىنىڭ شينجياڭ ٴوڭىرىن باسقارعاندىعىنا كۋا؛ شونجى اۋدانى تاڭچاۋدۇن بايىرعى قالاسىنىڭ تاڭ داۋىرىندەگى اۋلالارى، تاڭ داۋىرىنەن حۇيحۋ جانە يۋان داۋىرىنە دەيىنگى بۇتحانالار، نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسى مەن گاۋچاڭ حۇيحۋلارىنان يۋان داۋىرىنە دەيىنگى ريم ۇلگىسىندەگى الەۋمەتتىك مونشا سياقتىلاردىڭ بايقالۋى سول كەزدەگى جۇڭگو مەن باتىستىڭ مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسىنىڭ گۇلدەنىپ ـ كوركەيگەندىگىن بەينەلەيدى.“ 11 ـ ايدىڭ 23 ـ كۇنى ۇرىمجىدە وتكىزىلگەن ”جۇڭگو شينجياڭىنىڭ تاريحى جانە دامۋى: جۇڭگونىڭ ٴار داۋىردەگى ورتالىق اكىمياتتارىنىڭ شينجياڭ ٴوڭىرىن باسقارۋى“ جونىندەگى عىلمي زەرتتەۋ ـ تالقى ماجىلىسىندە ورتالىق ۇلتتار داشۋەسى شەكارا ٴوڭىر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ باستىعى ۋي جياننىڭ «جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعاسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ارحەولوگيالىق تۇرعىدان نازار» اتىندا سويلەگەن ارقاۋ ٴسوزى مامان ـ وقىمىستىلاردىڭ كۇشتى قىزىعۋشىلىعىن قوزعادى.
ٴتىلشىنىڭ ارناۋلى سۇحباتىن قابىلداعاندا، ۋي جيان ٴوزىنىڭ شينجياڭ ارحەولوگياسىمەن شۇعىلدانعانىنا 30 جىلعا تاياعاندىعىن ايتتى. 1995 ـ جىلى ىشكى موڭعۇل مادەني ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنىڭ ورىنباسار باستىعى بولىپ تۇرعان ول تۇڭعىش رەت كورلاعا بارىپ، كروران ارحەولوگياسى جونىندەگى عىلمي ماجىلىسكە قاتىناسقان. 2 جىلدان كەيىن، ول باتىس سولتۇستىك داشۋەسىنىڭ باركول قازاق اۆتونوميالى اۋدانىنداعى ارحەولوگيالىق قازۋ نىسانىنا قاتىناسقان. 2013 ـ جىلى جانە 2014 ـ جىلى ول ۇجىم باستاپ شينجياڭداعى كاسىپتەستەرىمەن بىرگە التايدا، ىلەدە ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ جانە قازۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. ”سوڭعى جىلدارى شينجياڭداعى ارحەولوگيالىق قازبالار جاعىندا سۇبەلى جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزدىك، مىسالى، حان، تاڭ پاتشالىقتارىنىڭ ارميا ـ ۇكىمەت قۇرىلىمى جۇيەسى جونىندەگى ارحەولوگيالىق تەكسەرۋدە تيانشان الابىندا ارت ـ ارتىنان جارقىن تۇيىندەر جارىققا شىعىپ، ورتالىق ۇكىمەتتىڭ باتىس ٴوڭىردى ٴونىمدى باسقارعاندىعىن جانە جونگە سالعاندىعىن دالەلدەدى“، ـ دەدى ول.
2018 ـ جىلدان قازىرگە دەيىن ۋي جيان ۇجىم باستاپ، شينجياڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىنداعى كاسىپتەستەرىمەن بىرگە شونجى اۋدانى تاڭچاۋدۇن بايىرعى قالاسى جونىندە ٴۇرتىس 7 جىل ارحەولوگيالىق قازۋ جۇمىسىن ورىستەتتى. تاڭچاۋدۇن بايىرعى قالاسى ەسكى جۇرتىنىڭ قۇرىلىمىن، ورنالاسۋىن جانە ٴداۋىر رەت ٴتارتىبىن نەگىزىنەن ايقىنداۋ نەگىزىندە، ارحەولوگتار تاڭ داۋىرىندە گاۋچاڭ حۇيحۋ مەزگىلىنەن باتىس لياۋ جانە يۋان داۋىرىنە دەيىنگى ٴار ٴتۇرلى ەسكى جۇرتتاردى انىقتاپ شىقتى، قىرۋار قىش ىدىستار، فارفور ىدىستار جانە تۇرلىشە داۋىرلەردەگى قابىرعا سۋرەتتەر سياقتى ناقتى مۇرالار قازىپ الىندى.
”بيىل ٴبىز، نەگىزىنەن، قالا ەسكى جۇرتى ورتالىعىنداعى بۇتحانانىڭ ماڭىنداعى ەسكى جۇرتتى اداقتادىق، بۇتحانا قاقپاسى، قوسىمشا ساراي جانە قوسالقى ٴۇي سياقتى قۇرىلىستاردى بايقاپ، بۇتحانا ەسكى جۇرتىنىڭ ورنالاسۋ قۇرىلىمى مەن تاريحي وزگەرىسىن اناعۇرلىم ايقىندادىق“. ۋي جيان بىلاي دەدى: بۇدان سىرت، قالا ەسكى جۇرتىنىڭ ورتا بولىگى مەن شىعىس بولىگىنەن 3 ٴۇيدىڭ جۇرتىن بايقادىق، ٴۇي جۇرتىنىڭ بايقالۋى ٴبىزدىڭ قالا ىشىندەگى ٴارقايسى وڭىرلەردىڭ فۋنكتسيالىق پارقى جونىندە ٴتىپتى دە ايقىن تانىمعا يە بولۋىمىزعا مۇمكىندىك جاسادى، سونداي ـ اق قالا ەسكى جۇرتىنىڭ ورنالاسۋ قۇرىلىمى مەن مادەنيەت ٴمانىن زەرتتەۋىمىزگە جاڭا دەرەك ازىرلەدى.
”تاڭچاۋدۇن بايىرعى قالاسىنىڭ ەسكى جۇرتىنداعى ارحەولوگيالىق بايقاۋلار تيانشاننىڭ سولتۇستىك باۋرايىندا تاڭ داۋىرىنەن يۋان داۋىرىنە دەيىن كوپ ۇلتتىڭ توعىسقانى، كوپ ٴدىننىڭ قاتار ٴومىر سۇرگەنى، كوپ مادەنيەتتىڭ توعىسقانى سىندى تاريحي فاكتتەردى دالەلدەدى، ٴتىپتى، جىبەك جولىنداعى شىعىس پەن باتىس مادەنيەت اۋىس ـ كۇيىسى، كوپ ۇلت توعىسقان ۇلى بىرلىك جاعدايىنىڭ قالىپتاسۋى جانە دامۋ ٴۇردىسى سياقتى ماسەلەلەردى زەرتتەۋگە، تۇسىندىرۋگە، سونداي ـ اق جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋ بارىسىن تالقىلاۋعا جاندى دا مىعىم زاتتىق ماتەريالدارازىرلەدى“، ـ دەدى ۋي جيان.
مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋدى، ودان پايدالانۋدى قالاي كۇشەيتىپ، ٴتىپتى دە كوپ ادامنىڭ تاريحقا جاقىنداۋ بارىسىندا جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ وزگەشە قۇدىرەتىن سەزىنۋىنە مۇمكىندىك جاساۋ _ ۋي جيان باستان ـ اياق تولعانىپ كەلگەن ماسەلە. ”جۇڭگو ارحەولوگياسى 100 جىلدىق دامۋدى قارسى الىپ وتىرعان بۇگىنگى تاڭدا، ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى ارحەولوگيانىڭ زاتتىق ماتەريالداردى زەرتتەۋدى ٴتاسىل ەتكەن ارتىقشىلىعىن ٴتىپتى دە ساۋلەلەندىرىپ، زات ارقىلى ادامدى كورىپ، نازاريا مەن اماليات بارىسىندا جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەكەمدەۋدىڭ تەرەڭ ٴمانىن ٴتۇسىنىپ، تاريح عىلىمىن زەرتتەۋدىڭ جاڭا بەتالىسىن يگەرىپ، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەكەمدەۋگە نازاريالىق جانە امالياتتىق تىرەك ازىرلەۋى كەرەك“، ـ دەدى ۋي جيان.
