دۇنيە جۇزىندەگى قۇمدى ٴشولدى اينالعان ەڭ ۇزىن ەكولوگيالىق قالتقى شينجياڭدا تۇتاستىرىلدى
3046 كيلومەتر! تاكلاماكان ”جاسىل شارپى“ ورادى
11 ـ ايدىڭ 28 ـ كۇنى قاعىلىق اۋدانىنداعى 200 مىڭ مۋلىق ەكولوگيالىق ورمان بازاسىنىڭ كەڭىستىكتەن تۇسىرىلگەن سۋرەتى. بازادا تەرەك، توراڭعى جانە جيدە اعاشى ٴوزارا تۇتاسىپ قۇم تەڭىزىن ٴبولىپ تۇر.
□ سۋرەتتى انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى زوۋ ي تۇسىرگەن
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ تىلشىلەرى ساۋ حۋا، ٴپاريزات ابدۇل 11 ـ ايدىڭ 28 ـ كۇنى كەريادان حابارلايدى. شۇقاناق قازىپ، قالامشا قويىپ، توپىراق قومداپ، تاپتادى... ەڭ سوڭعى ٴبىر ٴتۇپ قۇمدى ٴشول روزا قالامشاسىنىڭ قۇمدى توپىراققا مىقتاپ ەگىلۋىمەن ادامدار قۋانا ”تۇتاستىرىلدى“ دەپ الاقايلادى!
11 ـ ايدىڭ 28 ـ كۇنى ساعات 10نان 37 مينۋت وتكەندە، كەريا اۋدانى ۋانحۋايۋان قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ، قۇمدى تىزگىندەۋ اۋماعىندا كەڭدىگى 50 مەتر، ۇزىندىعى 100 مەتر كەلەتىن ەڭ سوڭعى اشىق جەرگە اعاش قالامشاسى ەگىلىپ، تاكلاماكان ٴشولى جيەگىن اينالعان جالپى ۇزىندىعى 3046 كيلومەترلىك قۇم بوگەيتىن جاسىل ىقتاسىن بەلدەۋ تۇتاستىرىلدى. جاساندى سەرىكپەن الىستان مەڭگەرىپ تۇسىرىلگەن كەسكىن مۇنىڭ دۇنيە جۇزىندەگى قۇمدى ٴشولدى اينالعان ەڭ ۇزىن جاسىل ەكولوگيالىق قالتقى ەكەندىگىن كورسەتتى.
قۇمدى ٴشولدىڭ جيەگىنە ورنالاسقان كەريا اۋدانى ويتوعىراق اۋىلى توعراوستەڭ قىستاعىنىڭ تۇرعىنى 33 جاستاعى ٴماتروزى ٴماتتۇرسۇن قولىنداعى توپىراقتى ىسقىلاپ تۇرىپ تىلشىگە: ”بۇگىن جيىنى 30 ٴتۇپ قالامشا ەكتىم، بولاشاقتا جايقالعان گۇلگە وراناتىن وسى جەرمەن بىرگە ٴبىز جۇڭگولىقتاردىڭ قۇمدى تىزگىندەۋىنىڭ ماڭىزدى تاريحي ساتىنە كۋا بولدىم. قاتتى تەبىرەنىپ تۇرمىن!“، ـ دەدى.
ۇلى قۋانىشىن باسا الماي تۇرعاندا، 57 جاستاعى اكەسى ٴماتتۇرسۇن يمىننيازدىڭ جۇزىنە دە كۇلكى ٴۇيىرىلدى، ول ارنايى 20 كيلومەتر جول باسىپ تۇتاستىرۋ جۇمىس باسىن كورۋگە كەلدى، ”وسى جاسىل قالتقى بولاشاقتا وتباسىمىزعا، ٴسوز جوق، جاقسى تابىس اكەلەدى“.
تاكلاماكان ٴشولى شينجياڭنىڭ وڭتۇستىك شينجياڭىنداعى دۇنيە جۇزىندەگى 2 ـ ۇلكەن كوشپەلى قۇمدى ٴشول، جەر اۋدانى 337 مىڭ شارشى كيلومەتردەن اسادى، جىلدىق ورتاشا جاۋىن ـ شاشىن مولشەرى مولشەرمەن 50 ميلليمەتر، ال بۋلانۋ مولشەرى 2500 ميلليمەتردەن جوعارى بولعاندىقتان ”اجال تەڭىزى“ دەپ اتالعان.
”تاكلاماكان ٴشولى جۇڭگوداعى قۇمدى بوران ەڭ كۇشتى جانە قۇمدى بوران اپاتى ەڭ اۋىر رايون، اتموسفەرانىڭ اينالما اعىسىنىڭ اسەرىندە قۇمدى ٴشول جاسىل القاپقا ۇزدىكسىز حاۋىپ ٴتوندىردى، جۇڭگونىڭ نەگىزگى شاڭ ـ توزاڭ قاينارى جانە جەل ٴوتى“، ـ دەدى شينجياڭ ورمان شارۋاشىلىعى عىلىم اكادەمياسى ورمان ٴوسىرىپ، قۇمدى تىزگىندەۋ زەرتتەۋ ورنىنىڭ زەرتتەرمەنى ليۋ يۇڭپيڭ.
1978 ـ جىلى جۇڭگو ”ٴۇش تەرىستىك“ ىقتاسىن ورمان ينجەنەرياسىن باستاپ اتقاردى. 40 نەشە جىلدان بەرى، شينجياڭ ”ٴۇش تەرىستىك“ ينجەنەرياسىنا سۇيەنىپ، قۇمدى بوران حاۋىپتى وڭىرىندە جيىنى 70 ميلليون مۋدان استام جەرگە اعاش ەگىپ، تاكلاماكان ٴشولى جيەگىندە 2761 كيلومەترلىك جاسىل قالتقى قالىپتاستىردى، تورلانباعان قالعان 285 كيلومەتر ٴوڭىر قۇمدى ٴشولدىڭ وڭتۇستىگىندەگى قۇمدى بوران زيانى ەڭ اۋىر، شارت ـ جاعدايى ەڭ ناشار وڭىرگە شوعىرلانعان.
”حوتان _ چارقىلىق تەمىر جولى سالىنىپ، گولمۋد _ كورلا تەمىر جولى، قاشقار _ حوتان تەمىر جولى، وڭتۇستىك شينجياڭ تەمىر جولىمەن تۇتاسىپ، دۇنيە جۇزىندەگى تۇڭعىش قۇمدى ٴشولدى اينالعان تەمىر جول قالىپتاستى، وسى 285 كيلومەترلىك وڭىردە ادامزات قيمىلى بىرتىندەپ جيىلەپ، قۇمايتتانۋدان ٴونىمدى ساقتانۋ، قۇمدى ٴونىمدى تىزگىندەۋ كۇن سايىن كەزەك كۇتتىرمەيتىن ىسكە اينالدى“، ـ دەدى جۇڭگو عىلىم اكادەمياسى شينجياڭ ەكولوگيا جانە جاعراپيا زەرتتەۋ ورنىنىڭ اعا زەرتتەۋشىسى چىن يۇڭپيڭ.
2023 ـ جىلى 11 ـ ايدىڭ 13 ـ كۇنى كەريا اۋدانىنىڭ ٴتۇيىندى ينجەنەريالاردىڭ جۇمىس باستاۋىن بەلگى ەتىپ، شينجياڭ تاكلاماكان ٴشولى جيەگى توسقاۋىل شايقاسىنىڭ اتتانۋ دابىلىن قاقتى.
ٴبىر جىلدان ارتىق قۇلشىنا كۇرەس جاساۋ ارقىلى شينجياڭ تاكلاماكان ٴشولىنىڭ تورلانباعان وڭىرىندەگى جاسىل قالتقىنى تۇتاستىرۋدى نىسانا ەتىپ، بيولوگيالىق جولمەن قۇمدى تىزگىندەۋ، ينجەنەريامەن قۇمدى بوگەۋ، فوتوۆولت + قۇمدى تىزگىندەۋ قاتارلى الۋان فورماداعى ”ٴشول جيەگىن تورلاۋدى“ ورىستەتىپ، كەريانىڭ ”ساتىلى تاقتامەن قۇمدى تىزگىندەۋ“، شاياردىڭ فوتوۆولت ەلەكترى ارقىلى سۋ شىعارىپ قۇمدى تىزگىندەۋ سياقتى قۇمدى تىزگىندەۋدىڭ ٴبىر توپ جەرگىلىكتى جاعدايعا ۇيلەسەتىن جاڭا جولى جونىندە ىزدەنىس جاسادى.
”بۇل جۇڭگونىڭ قۇمايتتانۋدان ساقتانۋ، قۇمدى تىزگىندەۋىندەگى تىڭ كەرەمەت، مۇنداي كەلەلى ينجەنەريانىڭ وزگە مەملەكەتتەردە ورىندالۋى مۇمكىن ەمەس“. ليۋ يۇڭپيڭ دۇنيە ٴجۇزى كولەمىندەگى ٴارقايسى ەلدەردىڭ قۇمدى تىزگىندەۋ ونىمدىلىگىنە ىشكەرىلەي زەرتتەۋ جۇرگىزگەن، ول بىلاي دەدى: وسى قۇمدى ٴشولدى اينالعان جاسىل ەكولوگيالىق قالتقى شينجياڭ تيانشانىنىڭ وڭتۇستىگىنىڭ ەكولوگيالىق جۇيەسىن قورعاپ، جەرگىلىكتى ورىنداعى تۇرعىندار ٴۇشىن اناعۇرلىم ويداعىداي ٴوندىرىس، تۇرمىس شارت ـ جاعدايىن جاراتىپ، جۇڭگونىڭ ەكولوگيانى جونگە سالۋداعى عىلىم ـ تەحنيكا كۇشى مەن ۇيىمداستىرۋ قابىلەتىن ايگىلەدى.
تۇتاستىرۋدى جۇزەگە اسىرعان سوڭ، شينجياڭ تاكلاماكان ٴشولى جاسىل ەكولوگيا قالتقىسىن جالعاستى بەكەمدەپ، كەڭەيتىپ، 2030 ـ جىلعا بارعاندا، 35 ميلليون 144 مىڭ 900 مۋ قۇمايتتانعان جەردى جونگە سالادى.
