نە ٴۇشىن جاسالدى؟ قانداي بەلگىلەمەلەر بار؟
— 3 تاراۋدىڭ قاتىستى مەڭگەرمە، مەكەمەلەرىندەگى جاۋاپتى جولداستار «يكەمدى زەينەتكە شىعۋ ٴتۇزىمىن اتقارۋ ۋاقىتشا ٴادىسى» جونىندە ٴتىلشىنىڭ سۇراۋلارىنا جاۋاپ بەردى
□ شينحۋ اگەنتتىگىنىڭ ٴتىلشىسى \ جياڭ لين
ادام كۇشى بايلىعى جانە قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ مينيسترلىگى، ورتالىق كوميتەت ۇيىمداستىرۋ ٴبولىمى، قازىنا مينيسترلىگى 1 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى «يكەمدى زەينەتكە شىعۋ ٴتۇزىمىن اتقارۋ ۋاقىتشا ٴادىسىن» جاريالادى. 3 تاراۋدىڭ قاتىستى مەڭگەرمە، مەكەمەلەرىندەگى جاۋاپتى جولداستار ادىسكە قاتىستى ماسەلەلەر جونىندە ٴتىلشىنىڭ سۇراۋلارىنا جاۋاپ بەردى.
سۇراۋ: بۇل حۇجاتتى جاساۋداعى باستى ماقسات نە؟
جاۋاپ: پارتيا 20 ـ كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ٴۇشىنشى جالپى ٴماجىلىسى: ەرىكتى، يكەمدى بولۋ پرينسيبىنە ساي، زاڭدا بەلگىلەنگەن زەينەتكە شىعۋ جاسىن بىرتىندەپ كەشەۋىلدەتۋ رەفورماسىن ورنىقتى، ٴتارتىپتى ىلگەرىلەتۋدى العا قويدى. «مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايى تۇراقتى كوميتەتىنىڭ زاڭدا بەلگىلەنگەن زەينەتكە شىعۋ جاسىن بىرتىندەپ كەشەۋىلدەتۋدى اتقارۋ جونىندەگى قاۋلىسىندا» جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ يكەمدى تۇردە الدىن الا زەينەتكە شىعۋدى نەمەسە زەينەتكە شىعۋدى يكەمدى كەشەۋىلدەتۋدى ەرىكتى تاڭداۋىنا بولاتىندىعى ايقىندالدى. يكەمدى زەينەتكە شىعۋدى اتقارۋ _ ەلىمىزدىڭ زاڭدا بەلگىلەنگەن زەينەتكە شىعۋ جاسىن بىرتىندەپ كەشەۋىلدەتۋ رەفورماسىنىڭ ماڭىزدى مازمۇنى، بۇل ەڭبەكشىلەردىڭ كوپ نەگىزدى قاجەتىنە ۇيلەسۋگە ٴتيىمدى بولىپ، قىزمەت پەن تۇرمىستاعى تۇرلىشە ورنالاستىرۋلاردىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرادى.
رەفورما اتقارىلعاننان كەيىن جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسى بۇرىنعى بۇلجىماس تۇيىننەن يكەمدى كولەمگە كەڭەيتىلىپ، جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ زەينەتكە شىعۋ جاسىن تاڭداۋ ۇقىعى كوبەيدى. ەرىكتى، يكەمدى بولۋ پرينسيبىن ويداعىداي تياناقتاندىرىپ، جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ زاڭدى ۇقىق ـ مۇددەسىن شىنايى قامتاماسىز ەتىپ، ادام كۇشى بايلىعىن اشۋدى جانە ودان پايدالانۋدى جەبەپ، قاۋلىدا العا قويىلعان يكەمدى زەينەتكە شىعۋ ساياساتىن ويداعىداي اتقارۋ ٴۇشىن، 3 تاراۋ «يكەمدى زەينەتكە شىعۋ ٴتۇزىمىن اتقارۋ ۋاقىتشا ٴادىسىن» جاساپ، يكەمدى زەينەتكە شىعۋدى ٴبىتىرۋ ٴتارتىبى، ۇقىق ـ مۇددەنى قامتاماسىز ەتۋ سياقتى مازمۇنداردى ايقىنداپ، قوعامدىق قامسىزداندىرۋدى بىتىرۋگە قىزمەت وتەۋدى ساپالىلاندىرۋ جونىندە تالاپ قويدى.
سۇراۋ: يكەمدى زەينەتكە شىعۋ جاسى قالاي تۇراقتاندىرىلادى؟
جاۋاپ: ادىستە مىنالار بەلگىلەندى: جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر اقى تاپسىرۋدىڭ مەملەكەت بەلگىلەگەن ەڭ تومەنگى جىل شەگىنە جەتكەندە، ٴوز ەركىمەن يكەمدى تۇردە الدىن الا زەينەتكە شىعۋدى تاڭداۋىنا بولادى، الدىن الا زەينەتكە شىعۋ ۋاقىتى ەڭ كوپ بولعاندا 3 جىلدان اسپاۋى ٴارى زەينەتكە شىعاتىنداردىڭ جاسى ايەل جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر 50 جاستان، 55 جاستان، ەر جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر 60 جاستان تومەن بولماۋ سىندى اۋەلگى زاڭدا بەلگىلەنگەن زەينەتكە شىعۋ جاسىنان تومەن بولماۋى كەرەك. جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر زاڭدا بەلگىلەنگەن زەينەتكە شىعۋ جاسىنا جەتكەندە، ٴوزى تۇرعان مەكەمە ـ ورىن مەن سول جۇمىسشى ـ قىزمەتكەر اقىلداسىپ پىكىر بىرلىگىنە كەلسە، زەينەتكە شىعۋدى يكەمدى كەشەۋىلدەتۋىنە بولادى، كەشەۋىلدەتۋ ۋاقىتى ەڭ كوپ بولعاندا 3 جىلدان اسپاۋى كەرەك.
مىسالى، 1972 ـ جىلى 9 ـ ايدا تۋعان بەلگىلى ٴبىر ەر جۇمىسشى ـ قىزمەتكەر قاۋلى اتقارىلعاننان كەيىن زاڭدا بەلگىلەنگەن زەينەتكە شىعۋ جاسى بويىنشا 62 جاسىندا زەينەتكە شىعادى، ەگەر دە اقى تاپسىرۋدىڭ ەڭ تومەنگى جىل شەگىن قاناعاتتاندىرسا، وندا 60 جاستان 62 جاس ارالىعىندا يكەمدى تۇردە الدىن الا زەينەتكە شىعۋىنا بولادى. ەگەر وسى جۇمىسشى ـ قىزمەتكەر يكەمدى تۇردە الدىن الا زەينەتكە شىعۋدى تاڭداماسا، زاڭدا بەلگىلەنگەن زەينەتكە شىعاتىن 62 جاسىندا زەينەتكە شىعۋىنا بولادى؛ ەگەر ٴوزى تۇرعان مەكەمە ـ ورىن مەن سول جۇمىسشى ـ قىزمەتكەر اقىلداسىپ پىكىر بىرلىگىنە كەلسە، وندا 62 جاستان 65 جاس ارالىعىندا يكەمدى تۇردە كەشىگىپ زەينەتكە شىعۋىنا بولادى.
سۇراۋ: ادىستە يكەمدى تۇردە الدىن الا زەينەتكە شىعۋدى ٴبىتىرۋ جاقتارىندا قانداي بەلگىلەمە جاسالدى؟
جاۋاپ: ادىستە بىلاي دەپ بەلگىلەندى، ٴوز ەركىمەن يكەمدى تۇردە الدىن الا زەينەتكە شىعۋدى تاڭداعان جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر ٴوزى تاڭداعان زەينەتكە شىعۋ ۋاقىتىنان، از دەگەندە، 3 اي بۇرىن ٴوزى تۇرعان مەكەمە ـ ورىنعا جازباشا تاسىلمەن ايتادى. بۇل بەلگىلەمەدە، باستىسى، 2 ٴتۇيىن ەسكەرىلگەن: ٴبىر جاعىنان، يكەمدى تۇردە الدىن الا زەينەتكە شىعۋدىڭ سول جۇمىسشى ـ قىزمەتكەردىڭ شىنايى تىلەگى ەكەندىگىنە كەپىلدىك ەتۋ ٴۇشىن ايتۋ ٴتاسىلىنىڭ ”جازباشا“ بولاتىندىعى ايقىندالعان؛ ەندى ٴبىر جاعىنان، ادام ىستەتۋشى مەكەمە ـ ورىننىڭ ادام ورنالاستىرۋ جاعىندا دايىندىق جاساۋىنا قولايلى بولۋ ٴۇشىن الدىن الا حابارلاندىرۋ ۋاقىتى ايقىندالعان.
سۇراۋ: ادىستە يكەمدى زەينەتكە شىعۋدى كەشەۋىلدەتۋدى ٴبىتىرۋ جاقتارىندا قانداي بەلگىلەمە بار؟
جاۋاپ: ادىستە مىنالار العا قويىلدى، ٴوزى تۇرعان مەكەمە ـ ورىن مەن سول جۇمىسشى ـ قىزمەتكەر ٴبىر اي بۇرىن زەينەتكە شىعۋدى كەشەۋىلدەتۋ ۋاقىتى قاتارلى ىستەردى جازباشا تاسىلمەن ايقىنداۋى كەرەك. يكەمدى تۇردە كەشىگىپ زەينەتكە شىعاتىن ۋاقىتى تۇراقتاندىرىلعاننان كەيىن قايتا ۇزارتىلمايدى. زەينەتكە شىعۋ ۋاقىتى يكەمدى كەشەۋىلدەتىلگەن مەزگىلدە ٴوزى تۇرعان مەكەمە ـ ورىن مەن سول جۇمىسشى ـ قىزمەتكەردىڭ ەڭبەك قاتىناسى نەمەسە كادرلار ٴىسى قاتىناسى جالعاسا بەرەدى. بۇل بەلگىلەمەلەر ەكى جاقتىڭ اقىلداسىپ پىكىر بىرلىگىنە كەلىپ، ەڭبەكشىلەردىڭ زەينەتكە شىعۋ ۋاقىتى يكەمدى كەشەۋىلدەتىلگەن مەزگىلدەگى ۇقىق ـ مۇددەسىن قامتاماسىز ەتكەندىگىن، سونداي ـ اق ادام ىستەتۋشى مەكەمە ـ ورىن مەن جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ مەجەسىن ورنىقتىرۋعا ٴتيىمدى ەكەندىگىن بەينەلەيدى. سونىمەن قاتار، ادىستە، مەملەكەت قىزمەتكەرلەرى، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندارداعى، ٴىسورىندارداعى باسشىلار جانە باسقا دا باسقارۋشى قىزمەتكەرلەر زاڭدا بەلگىلەنگەن زەينەتكە شىعۋ جاسىنا جەتكەندە دەر كەزىندە زەينەتكە شىعۋ راسمياتتارىن ٴبىتىرۋ كەرەك دەپ بەلگىلەندى.
سۇراۋ: جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر يكەمدى زەينەتكە شىعۋدى تاڭداعاندا، ەڭ تومەنگى اقى تاپسىرۋ جىل شەگى قالاي تۇراقتاندىرىلادى؟
جاۋاپ: قاۋلىعا نەگىزدەلگەندە، جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ اي سايىن الاتىن نەگىزگى زەينەتاقىسى اقى تاپسىرۋدىڭ مەملەكەت بەلگىلەگەن ەڭ تومەنگى جىل شەگىنە جەتۋى كەرەك. رەفورمانى اتقارۋ بارىسىندا، ۇقساماعان جىلدا زەينەتكە شىعاتىنداردىڭ اقى تاپسىرۋدىڭ ەڭ تومەنگى جىل شەگىندەگى پارقىن ەسكەرىپ، ٴادىس يكەمدى زەينەتكە شىعۋ ساياساتىنا نەگىزدەلىپ بۇل بەلگىلەمەنى ونان ارى ايقىنداپ، اشالاپ، يكەمدى تۇردە الدىن الا زەينەتكە شىعۋدى تاڭداعان جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر اي سايىن نەگىزگى زەينەتاقى الۋ ٴوتىنىشىن بەرگەندە، تاڭداعان زەينەتكە شىعۋ ۋاقىتىنا تۋرا كەلەتىن ەڭ تومەنگى اقى تاپسىرۋ جىل شەگىنە جەتۋى كەرەك؛ زەينەتكە شىعۋدى يكەمدى كەشەۋىلدەتۋدى تاڭداعان جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر اي سايىن نەگىزگى زەينەتاقى الۋعا ٴوتىنىش بەرگەندە، زاڭدا بەلگىلەنگەن زەينەتكە شىعۋ جاسىنا تۋرا كەلەتىن ەڭ تومەنگى اقى تاپسىرۋ جىل شەگىنە جەتۋى كەرەك.
سۇراۋ: ورگاندارداعى جانە مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندارداعى، ٴىسورىندارداعى قىزمەتكەرلەردىڭ يكەمدى زەينەتكە شىعۋ تارتىبىنە قانداي تالاپتار قويىلدى؟
جاۋاپ: كادرلاردى قاتاڭ باسقارۋ تالابىن تياناقتاندىرۋ ٴۇشىن، ادىستە مىنالار بەلگىلەندى: ورگاندارداعى جانە مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندارداعى، ٴىسورىندارىنداعى قىزمەتكەرلەر يكەمدى زەينەتكە شىقسا، كادرلار ٴىسىن باسقارۋ ۇقىق شەگى جانە بەلگىلەنگەن ٴتارتىپ بويىنشا جوعارىعا بەكىتتىرۋگە جولداۋ كەرەك.
سۇراۋ: ادىستە جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەردىڭ نەگىزگى زەينەتاقى الۋعا ٴوتىنىش بەرۋ، قوعامدىق قامسىزداندىرۋدى بىتىرۋگە قىزمەت وتەۋ جاقتارىنا قانداي تالاپتار قويىلدى؟
جاۋاپ: ٴوزى تۇرعان مەكەمە ـ ورىن جۇمىسشى ـ قىزمەتكەردىڭ زەينەتكە شىققان ۋاقىتىنان كەشىكتىرمەي، سول ايدا بەلگىلەمە بويىنشا باعىتتامالى تۇردە قوعامدىق قامسىزداندىرۋدى بىتىرەتىن قۇرىلىمعا نەگىزگى زەينەتاقىنى الۋ ٴوتىنىشىن بەرۋى، زەينەتكە شىعۋ ۋاقىتى ٴوتىنىشى سياقتى ماتەريالداردى قاز ـ قالپىندا ازىرلەۋى كەرەك.
قوعامدىق قامسىزداندىرۋدى بىتىرەتىن قۇرىلىم نەگىزگى زەينەتاقى الۋ ٴوتىنىشىن دەر كەزىندە قاراپ بەكىتۋى كەرەك. جۇمىسشى ـ قىزمەتكەرلەر قاراپ بەكىتۋدەن وتكەن زەينەتكە شىققان ۋاقىتى بويىنشا كەلەسى ايدان باستاپ نەگىزگى زەينەتاقى الادى. سونىمەن قاتار قوعامدىق قامسىزداندىرۋدى بىتىرەتىن قۇرىلىم زەينەتكە شىققاندارعا قىزمەت وتەۋدى كەڭەيتۋ جونىندە ىزدەنىس جاساپ، ىرىقتىلىقپەن زەينەتكە شىعۋ جاسىنا تاياعان قامسىزداندىرۋعا قاتىناسقان قىزمەتكەرلەرگە زەينەتكە شىعۋ راسمياتتارىن وتەۋگە الدىن الا جەتەكشىلىك ەتۋ جانە الدىن الا قابىلداۋ سياقتى قىزمەت وتەۋلەر ازىرلەۋى كەرەك.
سۇراۋ: ادىستەگى قاتىستى تالاپتارعا ساي، قوعامدىق قامسىزداندىرۋدى ٴبىتىرۋ جونىندەگى قىزمەت وتەۋلەردىڭ قاي جاقتارى ساپالىلاندىرىلدى، رەتكە سالىندى؟
جاۋاپ: ادام كۇشى بايلىعى جانە قوعامدىق قامتاماسىزداندىرۋ تاراۋى ۇلگىدە جاڭالىق اشۋ ارقىلى قوعامدى قامسىزداندىرۋدى ٴبىتىرۋ جونىندەگى قىزمەت وتەۋدىڭ ۇزدىكسىز ساپالىلانۋىن جەبەيدى. بىرىنشىدەن، ”زەينەتكە شىعۋ ٴىسىن“ زور كۇشپەن ىلگەرىلەتەدى. جەر ـ جەردى جۇمىس ٴتارتىبىن اناعۇرلىم ساپالىلاندىرۋعا ۇيىمداستىرىپ، تاراۋ اتتاعان ساياساتتىڭ، كاسىپتىڭ، جۇيەنىڭ سايكەستىگىن جانە ساندى مالىمەتتەردى ٴبولىسۋدى كۇشەيتىپ، زەينەتكە شىعۋعا قاتىستى ىستەردى ”ٴبىر كەستە ارقىلى ٴوتىنىش ەتۋ، ٴبىر تەرەزەدە قابىلداۋ، ٴبىر جەلىدە ٴبىر تۇتاس ٴبىتىرۋ“ سىندى بىرلەسىپ ٴبىتىرۋدى جۇزەگە اسىرىپ، ادام ىستەتۋشى ورىن مەن بۇقارانىڭ تابىس سەزىمىن جوعارىلاتادى. ەكىنشىدەن، زەينەتكە شىعۋ جونىنەن ەسكەرتۋ جاساۋ قىزمەت وتەۋىن بىرتىندەپ ورىستەتەدى. زەينەتكە شىعۋ جاسىنا تاياپ قالعان قامسىزداندىرۋعا قاتىناسقان قىزمەتكەرلەرمەن ىرىقتىلىقپەن ٴتۇيىلىسىپ، زەينەتكە شىعۋ ۋاقىتىن تاڭداۋدى ويلاستىرۋدى الدىن الا ەسكەرتىپ، زەينەتكە شىعۋ راسمياتتارىن وتەۋدىڭ ٴتارتىبى مەن ارناسىن حابارلاندىرادى. ٴۇشىنشى، زەينەتكە شىعۋعا قاتىستى الدىن الا قىزمەت وتەۋدى بىرتىندەپ جالپىلاستىرادى. زەينەتكە شىعۋ جاسىنا تاياعان قىزمەتكەرلەردىڭ بەرگەن قاتىستى ارحيۆىن، ينفورماتسياسىن قاراپ بەكىتۋدى نەمەسە نەگىزدىك زەينەتاقى قامسىزداندىرۋ قاتىناسىن جيناقتاۋ، شوعىرلاندىرۋ سياقتى قىزمەت وتىنىشتەرىن الدىن الا قابىلداپ، قامسىزداندىرۋعا قاتىناسقان قىزمەتكەرلەردىڭ ٴوزىنىڭ ٴار جىلداعى قامسىزداندىرۋعا قاتىناسىپ اقى تاپسىرعان جاعدايىن ۇعىسۋىنا قولايلىلىق جاسايدى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 1 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
