— كۇشاردىڭ ”كۇسان تار كوشەسىندە“ تۇيىندە تۇرىپ حابارلاۋ (1)
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى ليۋ شياڭ
1 ـ ايدىڭ 6 ـ كۇنى ساياحاتشىلار كۇشار قالاسى ساقساق مالىسىندەگى ”كۇسان تار كوشەسىن“ ارالاۋدا.
□ سۋرەتتى انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جوۋ پىڭ تۇسىرگەن
كۇشار قالاسى ساقساق مالىسىندەگى ”كۇسان تار كوشەسىنىڭ“ ۋاقىتتى باياۋلاتاتىن سيقىرلى كۇشى بار.
قاقاعان قىستا قۇلپىرعان گۇلدەر، قاۋلاعان جاسىل جاپىراقتار بولماعانىمەن، ونىڭ ىشىنە كىرگەندە كوشە جولدارى رەتتى، قاراپايىم ٴارى جاڭاشا ەكەندىگىن بايقايسىز. 100 جىلدىق تۇرعىندار تۇراعى، اۋلاداعى ٴدالىز دىڭگەكتەرى، كونە بۇيىمداردى جاڭاشا، قىزىقتى ينتەرنەتتە، ٴسوزسىز، باراتىن جەرگە اينالعان تۇيىندەرمەن سايكەستىرگەن... ۇزاق ۋاقىتتى باستان كەشىرگەنىمەن، ٴالى دە جاندى دا جالىندى سالت ـ سانا كارتيناسى كوز الدىڭىزعا كەلەدى.
”كۇسان تار كوشەسى“ كۇشاردىڭ تاريحي ـ مادەني ايگىلى قالاسىنىڭ وزەكتى رايونىنا ورنالاسقان، ول كۇشار كونە قالا رايونىنىڭ چيڭ پاتشالىعىنىڭ سوڭعى كەزى جانە مينگونىڭ العاشقى كەزىندەگى كوشەلەرىنىڭ جۇلگەسى ەڭ تولىق ساقتالعان كوشەلەردىڭ ٴبىرى. ٴبىراق 2 جىلدىڭ الدىندا 100 جىلدان استام ۋاقىتتى باستان كەشىرگەن وسى تار كوشە كونەرىپ، توزىپ تۇرعان ەدى.
”جولدارىندا شاڭ ـ توزاڭ قاپتاپ، ۇيلەردىڭ بارلىعى توپىراق پەن اعاشتان سالىنعان، قازىرگە دەيىن 4 _ 3 ۇرپاق ادامعا جالعاسقان، ٴارى كونە، ٴارى ەسكى بولاتىن“، ـ دەدى تار كوشەدە 17 جىل تۇرمىس كەشىرگەن اليا راحمان.
سوڭعى جىلدارى شينجياڭدى ساياحات ارقىلى گۇلدەندىرۋ شىعىس جەلى ۇدەي ٴتۇستى، كۇشار مايتاۋ _ كۇشار تاس جولىنىڭ سوڭعى كومبەسى بولعان قالا رەتىندە، ساياحاتتىڭ قاۋىرت مەزگىلىندە ٴار كۇنى قىرۋار ساياحاتشىنى قارسى الادى. ساقساق مالىسىندەگى پارتيالى كادرلار تار كوشەدەگى تۇرعىندارمەن اڭگىمەلەسكەندە، كوپشىلىكتىڭ تۇرمىس ورتاسىن جاقسارتۋ جونىندەگى كوكەي تەستى تىلەگىن سەزىندى.
”تار كوشەنى جاقسى اشەكەيلەپ، ساياحاتشىلاردى باۋراساق قايتەدى“ دەگەن ”باتىل“ وي تۋىلىسىمەن، ٴمالى باسقارماسىنداعى كادرلار دەرەۋ بۇقارانى ارالاپ، ۇسىنىس ـ پىكىر جيناي باستادى.
”ٴبىر ٴبولىم بۇقارا قولدادى، كەيبىرەۋلەر بايقاپ كورۋ پوزيتسياسىندا بولدى“. ساقساق ٴمالى باسقارماسى پارتيا قىزمەتى كوميتەتىنىڭ شۋجيى ۋ حايبين: ”شىنىمدى ايتسام، وزگەرتىلگەننەن كەيىن قانداي ٴونىم بەرەتىنىن ەشكىم دە مەجەلەي المايدى. الايدا، ٴبىز مەيلى قالاي ىستەسەك تە تۇرعىنداردىڭ تۇرمىس ورتاسىن جاقسارتا الاتىن شىعارمىز؟ ەندەشە، كىرىسەيىك دەپ ويلادىق“، ـ دەدى اقتارىلىپ.
قاراستى اۋماقتاعى نەشە ونداعان ساۋدا دۇكەنى، شاعىن، ۇساق كاسىپورىندار جان ـ جاقتان قۇراپ جىلۋعا اتاعان 30 مىڭ يۋان اقشا تار كوشەنى ”جاڭالاۋدىڭ“ باستاۋ قارجىسى بولدى. دابىرالى ۇلكەن تازالىق، جاپپاي وزگەرتۋ باستالدى _ قوقىر ـ قوقسىقتار تازالاندى، جول تەگىستەلدى، تام قابىرعالارى سىلاندى، ٴمالى باسقارماسىنداعى پارتيا مۇشەلەرى مەن كادرلار قىزمەت ارەدىگىندە شىعىپ ىسكە كىرىستى. تار كوشەلەردە كۇن سايىن جاڭا وزگەرىستەر بولدى.
وزگەرتۋ بارىسىندا ەڭ قيىن سوققانى تازالاناتىن قالتارىس جەرلەردى ساناۋ بولدى. مىسالى، تار كوشەنىڭ كىرەر اۋزىنان 100 نەشە مەتر قاشىقتىقتا، ەكى ٴۇيدىڭ اۋلا تامىنىڭ اراسىنداعى تار كوشە قوقىر ـ قوقسىق پەن ارتىق زاتتارعا تولعان. ”قول اربا، ٴۇش دوڭگەلەكتى موتوتسيكل كىرە المايدى، باستىسى، ادام كۇشىنە سۇيەنىپ تاسۋعا تۋرا كەلدى. بۇلاردى تازالاۋعا 3 كۇن ۋاقىت كەتتى“، ـ دەدى ٴمالى باسقارماسىنىڭ قوعامدىق قىزمەتكەرى تۇرسۇناي احات ەسكە الىپ.
تۇرعىن ٴازيز امەت تار كوشەنى تازالاۋ اترەتىنىڭ ٴبىر مۇشەسى. ەڭ سوڭعى قوقىر ـ قوقسىق تازالانىپ بولعاننان كەيىن، ول كوشەنىڭ ورتاسىندا تۇرىپ، كەڭ اسپانعا قاراپ، كەنەتتەن ”بۇل كوشەنىڭ بۇرىن اتى جوق ەدى، بۇدان كەيىن ’اسپان كوشەسى‘ دەسەك قايتەدى“. ونىڭ ۇسىنىسىن كوپشىلىك ٴبىر اۋىزدان قۇپتاي كەتتى.
كوپتەگەن تۇرعىندار ٴمالى باسقارماسىنداعى پارتيا مۇشەلەرى مەن كادرلاردىڭ جاپالى ەڭبەگىن كوردى. ”ولاردىڭ مۇنىسى ٴبىر مەزەتتىك قىزىعۋشىلىق عانا بولار دەپ ەدىم، مۇنداي مۇقيات بولارىن ويلاماپپىن“. ”قورىتىپ ايتقاندا، بۇل ٴوز مەكەنىمىز، كادرلار شارشاپ ـ شالدىعىپ سونشا ەڭبەكتەنگەندە، ٴبىز قالاي عانا قول قۋسىرىپ قاراپ تۇرا الامىز“!... ون، ٴجۇز، مىڭ بولدى، باستابىندا نەبارى ٴجۇز قانشا نەگىزگى ساتى كادرى كوشەنى وزگەرتۋ ينجەنەرياسىنا قاتىناسقان، كەيىن 4000نان استام تۇرعىن ىركەس ـ تىركەس كەلىپ قوسىلدى.
ٴبىر جاعادان باس، ٴبىر جەڭنەن قول شىعاردى. كوپشىلىك جوبالاۋشى، قۇرىلىس جۇرگىزۋشى بولىپ، اقشاسى بارلار اقشا شىعارىپ، كۇشى بارلار كۇش شىعارىپ، ۇيلەرىندەگى كونە بۇيىمدار، كونە كىلەم، تامعا ىلەتىن كىلەم سياقتىلاردى الىپ شىعىپ، تار كوشەلەردى اشەكەيلەۋگە جۇمسادى، سونداي ـ اق اقىل ـ پاراساتىن ساۋلەلەندىرىپ، ٴاربىر ٴسوزسىز باراتىن جەرگە ات قويدى. 30 تاۋلىك قۇلشىنىس جاساۋ ارقىلى كاسىپتىك جوبالاۋ، جەتەكشىلىك ەتۋ مەن جەتكىلىكتى قارجى قامتاماسىزدىعى بولماعان جاعدايدا، 200 مەترلىك كۇسان تار كوشەسى ”1.0 نۇسقادا“ جارقىراپ شىعا كەلدى.
قادام سايىن كورىنىس، تۇس ـ تۇستا تاماشا بەينە. تار كوشە شىنىمەن ساياحاتشىلاردى باۋرادى! كەيبىر ساياحاتشى ساياحات اسەرىن قىسقا بەينەجازبا تۇعىرىنا جولداپ، ارتىقشىلىعىن ماداقتاۋمەن بىرگە، جاقسارتۋعا بولاتىن جەرلەردى دە ورتاعا قويدى.
”200 مەتر وتە قىسقا، ويىنىمىز قانعان جوق، قايتا بۇرىنعى جولمەن قايتۋعا تۋرا كەلەدى ەكەن“.
ٴبىراق بۇل، شىنىندا، 30 مىڭ يۋاننىڭ ارقاسىندا ىسكە اسقان ەڭ جوعارى ناتيجە سانالادى.
تار كوشەدەگى كادرلار مەن بۇقارانىڭ كۇتىپ وتىرماي، يەك سۇيەمەي، جاڭالىققا، وزگەرىسكە بەلسەنە ۇمتىلىپ مەكەندەرىن ىرىقتىلىقپەن وزگەرتكەن ٴىسىن كۇشار قالالىق پارتكوم مەن ۇكىمەت ايرىقشا قۇپتاپ، تار كوشەنىڭ 2 ـ مەرزىمدىك قۇرىلىسىندا نەگىزدىك قۇرىلعىلاردى جاقسارتۋ، كونە ۇيلەردى جوندەۋ سياقتىلارعا جۇمساۋ ٴۇشىن قارجى ٴبولدى.
بۇقارانى اتتانىسقا كەلتىردى، بۇقارانى ۇيىمداستىردى، بۇقاراعا سۇيەندى. قامتاماسىز ەتۋ جانە قولداۋ بولعاننان كەيىن، كوپشىلىكتىڭ جىگەرى تاسقىنداپ، قايراتتانا ٴتۇستى، ساقساق ٴمالىسى 6 الەۋمەتتىك اۋماقتىڭ ٴارقايسىسى ٴبىر بولىككە جاۋاپتى بولۋدى ۇيعاردى، پارتيا مۇشەلەرى مەن كادرلار ەرىكتى قاتىناسقان تۇرعىنداردى باستاپ ۇزدىكسىز وزگەرتۋگە كىرىستى. ”بۇرىنعىداي، ٴارقانداي وي، ۇسىنىستى تۇگەلدەي ورتاعا قويىڭىزدار، اقىلداسىپ ەڭ ۇيلەسىمدى جوبانى الىپ شىعايىق“. تۇلعالىق ستيل بىردەيلىگىن ساقتاۋ نەگىزىندە، كوپشىلىك كوپتىڭ اقىلىن قورىتىپ، ەركىن ساۋلەلەندىردى، تار كوشەلەر «2.0 نۇسقادا» جەدەل جاڭالانىپ، 1.2 كيلومەترلىك تۇيىق اينالىمدى ساياحات جولى قالىپتاستى.
قازىرگى ”اسپان كوشەسىندە“ كوكشىل تۇستەر نەگىز ەتىلىپ، اقشا بۇلتتار، جۇلدىزدار، كەمپىر قوساقتار كىرىستىرىلگەن، 300 مىڭ ادامدى (رەت) كەلۋگە باۋرادى. قازىرگى كۇسان تار كوشەلەرى مىڭ بوياۋلى، اشىق، سيىسىمدى بولىپ، اۋىل ساعىنىشىن، بايىرعى كەلبەتىن ساقتاپ قالدى، سونداي ـ اق ومىرشەڭ كۇشىن، تىڭ تىنىسىن ايگىلەپ، ميلليونداعان ساياحاتشىنى باۋرادى.
