وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ ايازىنداعى ”جىلى تۇيسىك“
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى شياۋ چۇنفي، چيان يۇڭۋىن، جازيرا نەسىپبەك
كونە جىلدىڭ سوڭى مەن جاڭا جىلدىڭ باسىندا وڭتۇستىك شينجياڭ قىستىڭ ىزعارىنا ٴىلىنىپ، الىپ كۇنلۇن تاۋىنىڭ بار الابى مۇز قۇرساندى، تارىم ويپاتىندا سارى اياز بولدى. الايدا ىزعارلى سارى ايازدا تىلشىلەر ويلاماعان جەردەن وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ بارلىق جەرىنەن جىلى تۇيسىككە بولەندى.
”كومىردىڭ ورنىنا ەلەكتر پايدالانۋ“ تەك جىلۋلىق سيلاعانى جوق
سىرتتا تۇرىپ سويلەسكەنىمىزدە سۋىقتان اۋزىمىزدان بۋ بۇرقىراپ تۇرعان ەدى، ەسىكتىڭ پەردەسىن اشىپ ۇيگە كىرگەنىمىزدە كوكتەم شۋاعىنا شومعانداي بولدىق، وتاعاسى تۇرۇپ مامەتتۇرسۇن قوناق بولمەسىندە قىزىل جۇقا پوپايكامەن عانا ٴجۇر، ٴبىز دەرەۋ مامىق شاپانىمىزدى شەشتىك.
بۇل ياركەن اۋدانى جاڭاوستەڭ اۋىلى قوسوستەڭ قىستاعىنداعى ٴبىر وتباسى ەدى، ٴبىز جەردەن جىلۋ قاينارىن ىزدەي باستاعانىمىزدا، تۇرۇپ: ”پەش ەمەس، انە انا نارسە!“ ـ دەپ تامدى مەڭزەدى.
قابىرعاعا ىلىنگەن ەلەكترمەن جىلىتۋ جابدىعىنان جىلۋ تاراپ تۇر.
”بۇنى 2 جىلدىڭ الدىندا ۇكىمەت بىزگە كومەكتەسىپ ورناتىپ بەرگەن، ەلەكتر اقىسى ارزان، تازا دا حاۋىپسىز“، ـ دەدى 27 جاستاعى تۇرۇپ.
وڭتۇستىك شينجياڭدا ”كومىردىڭ ورنىنا ەلەكتر پايدالانۋ“ 1 ـ مەرزىمدىك ينجەنەرياسى 2019 ـ جىلدان 2021 ـ جىلعا دەيىن اتقارىلدى، بۇل، نەگىزىنەن، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسىنداعى، قاشقار ايماعىنداعى، حوتان ايماعىنداعى اۋىل ـ قىستاق بۇقاراسىنان 892 مىڭ وتباسىن قامتىدى. 2 ـ مەرزىمدىك ينجەنەريانىڭ اتقارىلۋ ۋاقىتى 2022 ـ جىلدان 2024 ـ جىلعا دەيىن بولىپ، بايىنعولين موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىسى، اقسۋ ايماعى، قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسى، قاشقار ايماعى، حوتان ايماعىنىڭ اۋىل ـ قىستاقتارىن قامتىدى.
’”كومىردىڭ ورنىنا ەلەكتر پايدالانۋ‘ ينجەنەرياسىنىڭ اتقارىلۋى كومىردەن پايدالانۋ مولشەرىن ازايتىپ، لاس زاتتاردىڭ شىعارىلۋىن تومەندەتتى، اۋىل ـ قىستاقتاردا قىس ماۋسىمىندا اۋا ساپاسى دا كورنەكتى جاقساردى“، ـ دەدى اۆتونوميالى رايوندىق تۇرعىن ٴۇي جانە قالا، اۋىل قۇرىلىسى مەڭگەرمەسى قۇرىلىستا ەنەرگيا ۇنەمدەۋ جانە عىلىم ـ تەحنولوگيا تاربيەسى باسقارماسىنىڭ جاۋاپتىسى لي چاۋ.
قوسوستەڭ قىستاعى 2021 ـ جىلى ”كومىردىڭ ورنىنا ەلەكتر پايدالانۋ“ ينجەنەرياسىن باستادى، ۇكىمەت اقشا شىعارىپ ەلەكترمەن جىلىتۋ جابدىقتارىن، ەلەكتر ساعاتى جابدىقتارىن ورناتىپ بەردى ٴارى ەلەكتر جولىن جاڭالادى. تۇرۇپ وتباسى 2022 ـ جىلدان باستاپ ”كومىردىڭ ورنىنا ەلەكتر پايدالانۋدىڭ“ قۇت ـ ىرىسىنان يگىلىكتەندى. ول ەسكە الىپ بىلاي دەدى: ”بۇرىن كومىر جاعاتىن كەزدە ٴتۇن ورتاسىندا تۇرىپ كومىر سالىپ قوياتىنبىز. ٴار جىلى 3 ـ ايدان كەيىن پەشتى الىپ تاستايمىز، كەيىن تەمپەراتۋرا تومەندەپ كەتسە دە امال جوق بولاتىن. قازىر مۇلدە باسقاشا، تەمپەراتۋرا تومەندەسە دە ەلەكترمەن جىلىتۋ جابدىعىن اشساق بولعانى ٴۇي جىليدى.
ەلەكترمەن جىلىتۋدى تىلگە العاندا تۇرۇپتىڭ باقىت سەزىمى تاسقىنداي ٴتۇستى: ”قايسى بولمەگە بارساڭ دا وتە جىلى، بالا ابايسىزدا پەشكە كۇيىپ قالا ما دەپ الاڭدامايسىڭ، كومىرتەگى شالا توتىعىنان ۋلانۋدان الاڭداۋدىڭ ٴتىپتى دە قاجەتى جوق“.
بۇل عانا ەمەس، ”كومىردىڭ ورنىنا ەلەكتر پايدالانۋدان“ تۋىندايتىن ەكونوميكالىق شىعىن ٴتىپتى دە از. بۇرىن كومىر جاعاتىن تۇرۇپتىڭ ٴۇيى 4 ايدا 2500 يۋاننان استام اقشاعا كومىر ساتىپ الاتىن، قازىر توك ساتىپ الۋعا نەبارى 800 يۋان اينالاسىندا عانا جۇمسايدى.
”توك توقتاپ قالسا قايتەسىزدەر“؟ ـ دەپ سۇرادىق.
”ۋيشيننان اقشا قۇيساق بولعانى، ەسىك الدىنداعى ەلەكتر ساعاتىنا تىكەلەي قۇيىلادى دا، توك كەلەدى“. تۇرۇپ بىلاي دەدى: قازىر قىستا سىرتقا شىققاندا ايەلىم ەكەۋىمىز ۇيدەگى قارتتار مەن بالالاردىڭ توك توقتاپ توڭىپ قالۋىنان الاڭدامايتىن بولدىق.
قوسوستەڭ قىستاعى اۋىل شارۋاشىلىق قىستاعى، اۋدان ورتالىعىنان قاشىقتىعى 10 كيلومەترگە دە جەتپەيدى، نەگىزىنەن، ٴبيداي، جۇگەرى، بارقىت ٴشوپ سياقتى ەگىس داقىلدارىن ەگەدى. تۇرۇپتىڭ وتباسىندا 5 جان بار، ايەلى قىزمەت ىستەيدى، تۇرۇپ اكەسىمەن بىرگە ەگىن ەگىپ، جۇمىس ىستەيدى، سيىر، قوي باعادى، شەشەسى ۇيىندە ٴبىر جاستان اسقان نەمەرەسىنە قارايدى. 2024 ـ جىلى وتباسىنىڭ جان باسىندىق ورتاشا كىرىسى 18 مىڭ يۋاننان استى. بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا ولار قىستاقتاعى كەدەي وتباسى بولاتىن.
”بۇرىن وتباسىمىز كەدەي ەدى، اكەم جاڭا ۇيگە قاشان قولىمىز جەتەدى دەپ وتىراتىن، كەيىن پارتيا مەن ۇكىمەت كومەكتەسىپ جاڭا ٴۇي سالىپ بەردى، ٴبىز دە اقشا تاپتىق، كوپتەگەن ٴۇي جيھازدارىن ساتىپ الدىق“، ـ دەدى تۇرۇپ تەبىرەنە.
جاڭا ٴۇي مەن كونە ٴۇيدىڭ قىستاعى ەڭ ۇلكەن ايىرماشىلىعى: بۇرىن ٴارى سۋىق، ٴارى لاس بولسا، قازىر جىلى دا تازا. بۇرىن كۇندىز جۇمىس ىستەپ، سىرتقا شىققاندا قانداي كيىم كيسە، كەشتە دە سول كيىممەن ۇيىقتايدى، ٴبىر ٴۇيلى جان ٴبىر توپىراق ساكىدە سىعىلىسىپ جاتادى، ۇيدە شاڭ ـ توزاڭنىڭ، كومىر كۇلىنىڭ، قوي كوڭىنىڭ، سيىر تەزەگىنىڭ ٴيىسى مۇڭكىپ تۇرادى. قازىر قوناق بولمەسى مەن جاتىن بولمە رولىنا قاراي رەتتى ورنالاسقان، 4 بولمە بىردەي تاپ ـ تازا. جەرگىلىكتى ۇكىمەت تۇرۇپتىڭ ٴۇيىنىڭ ەكى جاتىن بولمەسىنە ەلەكترمەن جىلىتۋ جابدىعىن تەگىن ورناتىپ بەردى، جىلۋمەن قامداۋ كولەمىن ارتتىرۋ ٴۇشىن، ول ٴوزى ادام اكەلىپ قوناق بولمەگە دە بىرەۋىن ورناتتى.
تازا، حاۋىپسىز، جانعا جايلى وسى زامانعى تۇرمىس جۇرت جۇرەگىن بارىنشا جىلىتتى.
قىستاقتاعى تاعى ٴبىر وتباسىندا وتاعاسى ابدىرەشيت ابدىرەيىم قالادا اسپاز بولىپ ىستەيدى، ايەلى ارزۇگۇل ابىلەز ۇيىندە ەگىنشىلىكپەن شۇعىلدانادى. قىزىل ٴتۇستى شاپان كيگەن ارزۇگۇل قالجىڭداي سويلەدى. 2024 ـ جىلى ەرلى ـ زايىپتى ەكەۋى 45 مۋ جەرگە بارقىت ٴشوپ ەگىپ، وتاۋلارىنا 13 مىڭ 500 يۋان قوسىمشا كىرىس كىرگىزەدى. جاڭا وستەڭ اۋىلىنىڭ ورىنباسار باستىعى لين تاۋ: ”بۇلاردىڭ بارلىعى قىستاق تۇرعىندارىنىڭ مايدا اقشالارى“، ـ دەدى.
ارزۇگۇل تىلشىگە بىلاي دەدى: كىشكەنە كەزىمدە نارسە ساتىپ الماقشى بولسام، شەشەمە ايتاتىنمىن، ودان شەشەم اكەمنەن اقشا سۇرايتىن، الايدا ٴار جولى قولىما اقشا تيە بەرمەيتىن... قازىر ٴوز تابىسىم بار، نەنى العىم كەلسە سونى ساتىپ الامىن، ۇلىم نەنى العىسى كەلسە وعان دا الىپ بەرەمىن“.
بۇل ٴسوز وتىرعانداردىڭ جۇرەگىنە جىلى اعىن بولىپ تارادى.
ۇستىرتتەگى تازالىق بولمەسىندەگى ىستىق سۋدا شينجياڭ ساياحاتىنىڭ قاۋىرت دامۋىنىڭ قۇپيا شيفرى بار
قاشقاردان اتتانىپ، قاراقۇرىم تاس جولىمەن پامير ۇستىرتىنە بەت الدىق، اۆتوكولىك قىزىلسۋ قىرعىز اۆتونوميالى وبلىسى اقتاۋ اۋدانى بۇلۇڭكول اۋىلىنا بارعاندا، ايگىلى بايشاشان ـ بايشاحۋ كورىنىس ٴوڭىرىن كورۋگە بولادى. قىستا بۇل ارانىڭ ەرتەگى الەمىندەگىدەي اسەم كورىنىسى كوز سۇرىندىرەدى، تىنىپ تۇرعان كول بەتى، مۇز قۇرسانعان كول ايدىنى، اۋەلى دەسەڭ، الۋان ٴتۇرلى كوك ٴتۇستى ”كوپىرشىك مۇزدى“ كورۋگە بولادى، ساقىلداعان سارى اياز سۇيەكتى قارىپ تۇرعانىمەن، كوپتەگەن ساياحاتشىلار مۇز ۇستىندە تاماشالاپ ٴجۇر.
الايدا، ٴبىزدى ٴتىپتى دە تاڭ قالدىرعانى، ٴبىر كەزدەيسوق جاعداي _ كورىنىس ٴوڭىرىنىڭ تازالىق بولمەسىندەگى يندۋكسيالىق سۋ شۇمەگىنەن ىستىق سۋدىڭ اعىپ تۇرعاندىعى بولدى.
2024 ـ جىلى شينجياڭ قابىلداعان ساياحاتشى جيىنى 300 ميلليوننان (رەت) اسىپ، تاريحتاعى ەڭ جوعارى دەڭگەيگە جەتتى. ساياحاتشىلار سانىنىڭ قاۋىرت ارتۋىنىڭ استارىندا شينجياڭنىڭ ساياحات كاسىبىندە قاتتى بولشەك پەن جۇمساق بولشەكتىڭ بىردەي ارتۋى جاتىر.
تاعى دا وسى 2024 ـ جىلى مادەنيەت ـ ساياحات كاسىپ سالاسى شينجياڭنىڭ ”ون ٴىرى كاسىپ سالاسى شوعىرىنان“ رەسمي بوي كورسەتتى. 2024 ـ جىل سونداي ـ اق شينجياڭنىڭ ساياحاتتىق قىزمەت وتەۋ ساپاسىن جوعارىلاتۋ جىلى، كوپتەگەن تاراۋلار زات باعاسى، دارەتحانا، ۇيىرمەدەن باس تارتۋ سىندى 3 ۇلكەن ماسەلەنى بىرلەسىپ ارناۋلى رەتتەپ ـ وڭادى، سونداي ـ اق اس ـ سۋ، جاتىن ورىن، قاتىناس، شەكارادان كىرىپ ساياحاتتاۋ، ماركا ىقپالى، ٴوندىرىس حاۋىپسىزدىگى سياقتى 6 ۇلكەن جاقتى ارقاۋ ەتىپ، ساياحاتتىق قىزمەت وتەۋ ساپاسىن جوعارىلاتۋ ارەكەتىن ورىستەتتى، شينجياڭنىڭ مادەنيەت ـ ساياحاتىنىڭ داڭقى مەن ىقپالىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتتى.
”ساپانى جوعارىلاتۋ جىلىندا“ ونىمدىلىك قانداي بولدى؟ ەندەشە، قاقاعان ايازدا سىلدىراي اققان وسى جىلى اعىندى ەڭ تاماشا جاۋاپ دەۋگە بولادى. شينجياڭنىڭ ساياحات كاسىبىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋى وسى ساتتە ٴتىپتى ناقتىلانا ٴتۇستى.
وڭتۇستىك شينجياڭ جونىنەن العاندا، ساياحات ەجەلدەن ساياحاتپەن عانا شەكتەلگەن ەمەس.
”ساياحات ارقىلى شينجياڭدى گۇلدەندىرۋ“ ستراتەگياسىن ىلگەرىلەتۋ بارىسىندا، شينجياڭ وڭتۇستىك شينجياڭ ٴوڭىرىن ”ولقىلىقتاردى تولىقتاۋدىڭ“ ٴتۇيىنى ەتىپ، «وڭتۇستىك شينجياڭ ٴوڭىرىنىڭ ساياحاتىن دامىتۋ جوباسىن (2023 _ 2030 ـ جىل)» شىعارىپ، ساياحات كاسىبىنىڭ جۇمىستاندىرۋدى كەڭەيتۋدەگى، حالىقتى بايىتىپ، حالىققا تيىمدىلىك جاساۋداعى جانە ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىن، ىشتەسۋىن، توعىسۋىن جەبەۋدەگى رولىن باسا ساۋلەلەندىردى. ادامدى قۋانتاتىنى، ساياحات كاسىبى وڭتۇستىك شينجياڭنىڭ ٴوڭىر ەكونوميكاسىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىنىڭ ماڭىزدى قوزعالتقىشىنا اينالىپ، كەدەيلىكتەن ارىلعان اناعۇرلىم كوپ حالىق ساياحات كاسىبى ارقىلى ورنىقتى جۇمىستانۋدا.
”ساياحات كاسىبىنىڭ جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق تۇلعا تانىمىن بەكەمدەۋ، ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىن، ىشتەسۋىن، توعىسۋىن جەبەۋ، شينجياڭنىڭ ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋ سياقتى جاقتارداعى رولى بارعان سايىن كورنەكتىلەندى“، ـ دەدى اۆتونوميالى رايوندىق مادەنيەت جانە ساياحات مەڭگەرمەسى بايلىق اشۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى دۋان يۇيميڭ.
ايداعار (ۇلۋ) جىلعى كوكتەم مەرەكەسىنە ارنالعان بىرلەسكەن ساۋىق كەشتىڭ قاشقار بولىمشە الاڭى دۇنيەنى جالت قاراتتى، قاشقاردا ساياحات تۇتاس جىل بويى دۋماندى بولدى، قاقاعان قىستاردا قاشقار بايىرعى قالاسىندا ساياحاتشىلار قايشالىستى. 2024 ـ جىلى 1 ـ ايدان 11 ـ ايعا دەيىن قاشقار ايماعى جيىنى 41 ميلليون 221 مىڭ 600 ساياحاتشى (رەت) قابىلداپ، ساياحات كىرىسى 35 ميلليارد 339 ميلليون يۋان بولىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن جەكە ـ جەكە %26.66 ، %31.53 ارتتى.
2024 ـ جىلدىڭ سوڭىندا بولمە ىشىندەگى كولەمدى ەلىتە سەزىنۋ فورماسىنداعى كونسەرتتىك نىسان «قاشقاردا جولىعايىق» تۇڭعىش رەت قويىلدى. بۇل نىساندى باتىس ٴوڭىر ساياحات اشۋ جارنا شەكتى سەرىكتەستىگى مەن قاشقار بايىرعى قالا ساياحات ـ مادەنيەت اشۋ شەكتى سەرىكتەستىگى بىرگە قارجى شىعارىپ، 230 ميلليون يۋاننان استام قارجى قوسىپ دايىنداعان، كونسەرتتى دايىنداپ، ساحناعا شىعارعانعا دەيىن 9 اي ۋاقىت جۇمسالدى. كونسەرت مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرا 12” مۇقامدى“ جالعاستىرۋ مەن قورعاۋ حيكاياسىن نەگىزگى جەلى ەتىپ، ەڭ وزىق كوركەمونەر فورماسىنان پايدالانىپ، قاشقار ٴۇشىن جاڭا مادەنيەت ـ ساياحات IPىن تۇلعالادى.
”وسىنداي تىنباي شەرۋ تارتۋ ۇلگىسىندەگى، ەلىتە سەزىنۋ ۇلگىسىندەگى كونسەرت ارقىلى دۇنيە ٴجۇزىنىڭ جەر ـ جەرىنەن كەلگەن ادامداردىڭ شينجياڭدى تۇسىنۋىنە، قاشقاردىڭ باۋراۋ قۋاتىن تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك جاساپ، رۋحاني مادەنيەتتىڭ مول داستارقانىن دايىنداۋدى ٴۇمىت ەتەمىز“، ـ دەدى باتىس ٴوڭىر ساياحات اشۋ جارنا شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ باس ديرەكتورى لي شينپيڭ.
قاشقاردا، وڭتۇستىك شينجياڭدا 2025 ـ جىلى ساياحاتتىڭ ٴالى دە دۋماندى بولاتىندىعىن مەجەلەۋگە بولادى.
ۇستىرتتەگى عاجايىپ جىلىجاي وشپەس رۋحتىڭ جالعاسى
”جاڭا جىل قۇتتى بولسىن!“ حونچيراپ شەكارا وتكەلىندە جۇزىنەن كۇلكى ەسكەن پاكيستاندىق جۇك اۆتوموبيل شوفەرى جامال تىم جاتىق بولماعان پۋتۇڭحۋامەن تىلشىمەن امانداسىپ جاتتى. ول 2024 ـ جىلدىڭ ەڭ سوڭعى ٴبىر كۇنىندە كەدەننەن وتكەندەردىڭ ٴبىرى.
حونچيراپ شەكارا وتكەلىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 5100 مەتر، دۇنيە جۇزىندەگى تەڭىز دەڭگەيىنەن ”ەڭ بيىك مەملەكەت قاقپاسى“ دەگەن اتى بار، ٴتورت ماۋسىم بويى قۇمدى بوران سوعادى، 6 ـ ايدا قار جاۋادى، تۇتاس جىلداعى قىراۋسىز مەزگىل 60 كۇنگە جەتپەيدى، جىلدىق ورتاشا اۋا تەمپەراتۋراسى نولدەن تومەن 9 سەلتسي گرادۋس، قىستا ەڭ تومەنگى اۋا تەمپەراتۋراسى نولدەن تومەن 42 سەلتسي گرادۋس. بۇل ارا جۇڭگو مەن پاكيستان اراسىنداعى بىردەن ـ ٴبىر قۇرلىقتىق شەكارا وتكەلى. بۇرىن تەڭىز دەڭگەيىنەن اسا بيىك بولۋدىڭ جانە قار ـ مۇز اۋا رايىنىڭ ىقپالىنان شەكارا وتكەلى ٴار جىلى 4 ـ ايدان 11 ـ ايعا دەيىن اشىلىپ، 12 ـ ايدان كەلەسى جىلى 3 ـ ايعا دەيىن جابىلاتىن. 2024 ـ جىل 12 ـ ايدىڭ 1 ـ كۇنىنەن باستاپ، حونچيراپ شەكارا وتكەلى ماۋسىمدىق اشۋدان جىل بويى اشۋعا وزگەردى.
مەملەكەت قاقپاسى الدىندا ٴبىراز تۇرعانىمىزدا بەت ـ اۋزىمىزدى تۇمشالاپ العانىمىزبەن كوپ وتپەي بەتىمىز توڭىپ، قولىمىز مۇزداپ كەتتى، باسىمىز دا سىزداپ اۋىرا باستادى، تىنىسىمىز تارايا باستادى _ بۇل تيپتىك ٴۇستىرت اسەرى ەدى. ۇزاق جىل بويى وسى ارادا تۇرعان شەكارا قورعانىس جاۋىنگەرلەرى قانداي قيىن سىن ـ سىناقتاردى باستان كەشىردى ەكەن دەشى؟
قاراۋىل بانىنە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن بارىپ تىنىسىمىز كەڭىپ قالدى. بۇل ارادا جىلىتقىش پار جانە ديففۋزيالىق وتتەگىمەن قامداۋ اسپابى بار ەكەن. نەشە ون جىلدان بەرى، حونچيراپ شەكارا قورعانىسى تەكسەرۋ پۋنكتى 7 كادر، 8 اسكەردەن بىرتە ـ بىرتە ماماندانعان، جۇيەلىلەنگەن شەكارا قورعانىسى تەكسەرۋ قوسىنى بولعانعا دەيىن، ٴبىر شاتىر، ٴبىر قازاننان بۇگىنگى كۇندە ديففۋزيالىق وتتەگىمەن قامداۋ جابدىعى، كۇن ساۋلەسى كىتاپ ٴۇيى بار قاراۋىل ٴبانى بولعانعا دەيىن، مۇز قۇرسانىپ، قار جامىلا ٴجۇرىپ، جالاڭاش قولدارىمەن تەكسەرىپ، قۋعىن سالۋدان تارتىپ وسىزاماندانعان، ينفورماتسيالانعان عىلىم ـ تەحنولوگيادان پايدالانۋعا دەيىن... بۇرىنعى نەشە ۇرپاق شەكارا قورعانىس كوماندير ـ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ويىنا دا كىرمەگەن كورىنىستەر قازىر رەالدىققا اينالدى. مەملەكەت قۇدىرەتتەندى، حونچيراپتىڭ شارت ـ جاعدايى دا بارعان سايىن جاقساردى.
حونچيراپ شەكارادان كىرۋ ـ شىعۋ شەكارا قورعانىسى تەكسەرۋ پۋنكتىنىڭ ىشىندە جىلىجايدىڭ بار ەكەندىگى ادامدى تاڭ قالدىردى. ەسىكتەن كىرە سالىسىمەن ەشتەڭەنى كورە المادىق _ كوزىلدىرىك بۋلانىپ كەتتى، بۋلانعان كوزىلدىرىكتى ٴسۇرتىپ قايتا تاققانىمىزدا كوز الدىمىزعا ىستىق بەلدەۋ كورىنىسى جارق ەتىپ شىعا كەلدى: ليان ـ ۋ، ليمون، باجياۋ، پيتايا... ماۋەلى جەمىستەن اعاش بۇتاعى ٴيىلىپ تۇر، حالىق ساقشىسى بىزگە ٴبىر ليان ـ ۋدى ۇسىندى، جەگەندە جاس كۇيىندەگى، مول شىرىنى بار، حوش ٴيىسى مۇرىندى جاردى.
جىلىجايدا تاعى قيار، قىزىل بۇرىش، چيەزى، پاميدور قاتارلى كوكونىستەر بار ەكەن، كەيبىر تۇقىم عارىشتا جەتىلدىرىلگەن تۇقىمىنان الىنىپتى. وسىنداي كۇشتى پارىقتان ٴبىز ٴبىراز اڭكى ـ تاڭكى بولىپ داعدارىپ قالدىق _ جاڭا جىلدان كەيىن پامير ۇستىرتىندە ٴۇرتىس قالىڭ قار جاۋىپ، بار الەم اق كورپە جامىلعان، ال جىلىجايدىڭ ىشىندە جەر استى جىلۋ قۇبىرى جىلۋمەن قامدايتىن پار قازاننىڭ جىلۋى ارقىلى تەمپەراتۋرانى جوعارىلاتىپ تۇر، دىمقىل اۋادا توپىراق پەن جەمىس ـ جيدەك، كوكونىستەردىڭ حوش ٴيىسى اڭقيدى، جىلىجايدىڭ قابىرعاسىنداعى ”قارلى شىڭدار باۋرايىنداعى ون مۋلىق جياڭنان“ دەگەن جازۋ وسىنى ايعاقتاپ تۇرعانداي ەدى.
وسى ”ون مۋلىق جياڭناندى“ اشقان، كەزىندەگى شەكارا قورعانىس جاۋىنگەرى، قازىرگى شەكارالىق تەكسەرۋ حالىق ساقشىسى سۇن چاۋ ەدى.
حىبەيدىڭ گاۋبەيديانىندا دۇنيەگە كەلگەن سۇن چاۋ 1996 ـ جىلى 12 ـ ايدا قوسىنعا قاتىناسىپ، حونچيراپ شەكارا قورعانىسى تەكسەرۋ پۋنكتىنە كەلەدى، 19 جاستاعى تۋعان كۇنىندە پايجاڭ وعان ٴبىر شىنى بوساي قوسىلعان كوجە اكەلىپ بەرەدى، بۇل ونىڭ ۇستىرتتە تۇڭعىش رەت جاڭا كوكونىستى جەۋى ەدى، جاۋىنگەر سەرىكتەرىنىڭ جارىلىپ كەتكەن ەرىندەرىن كورىپ، كوپشىلىككە وسى ٴبىر شىنى كەسپەنى بىرگە ٴبولىپ ىشەيىك دەپ بوي بەرمەيدى. كوپشىلىك وعان كونبەيدى، قاتتى اسەرلەنگەن ول پايجاڭدى قۇشاقتاپ ەڭىرەپ جىلاپ جىبەرەدى، سودان باستاپ: جاۋىنگەر سەرىكتەرىمە جاڭا كوكونىستەردى جەگىزەمىن دەگەن ارماندى كوكەيىنە تۇيەدى.
پامير ٴۇستىرتىنىڭ تەڭىز دەڭگەيىنەن ورتاشا بيىكتىگى 4000مەتر، اۋاداعى وتتەگى مولشەرى جازىق جەردەگىنىڭ جارتىسىنا دا جەتپەيدى، سوندىقتان ”تىرشىلىك شەكتەلگەن ٴوڭىر“ اتالعان. ەرتە كەزدە جەگەن كوكونىستەردە ساقتاۋعا قولايلى كارتوپ پەن پياز عانا بار ەدى، كوپتەگەن جولداستار جاڭا كوكونىستەردى جەي الماعاندىقتان، شاش ٴتۇسۋ، اۋزى ويىلۋ، قول ـ اياق تەرىسى تۇلەۋ قاتارلى اۋرۋ بەلگىلەرى بايقالادى، كەيبىرەۋلەرى اۋىر شىرىك قان اۋرۋىنا شالدىعادى.
”كۇندەلىكتى تۇتىنۋ بۇيىمدارىن 300 نەشە كيلومەتر شالعايداعى قاشقاردان تاسىپ اكەلۋگە تۋرا كەلەدى، توسىن جاعدايعا جولىققاندا قالىپتى قامداۋ مۇمكىن بولماي قالادى“، ـ دەدى سۇن چاۋ ەسكە الىپ.
قىلتاناق شىقپايتىن جەردە، كوكونىس وسە الا ما؟
1000 نەشە تاۋلىك بويى قايتا ـ قايتا ىزدەنۋ سىناعى جانە تالاي رەتكى ساتسىزدىكتەردەن كەيىن، سۇن چاۋ ۇستىرتتە كوكونىس ەگۋ جاعىنداعى تەحنولوگيالىق قيىن ماسەلەنى شەشىپ، قازىرگە دەيىن 39 ٴتۇرلى كوكونىستى ٴساتتى ەكتى.
”شەكارا قورعانىس جاۋىنگەرلەرىمىز جاسىل كوكونىستەردى جەي الاتىن بولدى، اۋىلداستارعا دا جەگىزۋىمىز كەرەك“، ـ دەدى سۇن چاۋ. ونىڭ باستاۋىندا تاشقورعاندا ەگىمشىلىك قىزۋ ورلەۋى كوتەرىلىپ، وسىزاماندانعان زەردەلى كوكونىس جىلىجايلارى پامير ۇستىرتىندە بارعان سايىن كوبەيە باستادى. قازىر بۇكىل اۋداندا 213 جىلىجاي، 50 ۇلكەن كۇمبەزشە لاپاس، 710 اۋلا شاعىن لاپاسى سالىنىپ، 880 مۋ جەرگە كوكونىس ەگىلدى. تىزناپ اۋىلى شينحى وزەن قايراڭىنداعى ٴشول دالاداعى قۇرىلعىلى اۋىل شارۋاشىلىعى جەمىس ـ جيدەك، كوكونىس ەگۋ بازاسىندا ٴار جىلى جەمىس ـ جيدەك، كوكونىس ٴونىمى 1000 توننادان اسىپ، ٴونىم قۇنى 10 ميلليون يۋاننان استى، ونىمدەرى ٴتىپتى ۇستىرتتەن جازىققا قاراي ساتىلدى.
تىرشىلىك شەكتەلگەن ٴوڭىر جاسىل جەلەك جامىلدى. حونچيراپ شەكارادان كىرۋ ـ شىعۋ شەكارا قورعانىس تەكسەرۋ پۋنكتى پارتكومىنىڭ ورىنباسار شۋجيى، جىڭۋي فان يۇڭيۇڭ بىلاي دەدى: ”نەشە ۇرپاق حونچيراپتىقتار ەشكىمگە وكپەلەمەدى، قايتا ٴوزىن تالماي الۋەتتەندىرىپ كەلەدى. قازىر قاتىناس قولايلى، تاشقورعانعا ۇشاق تا قاتىنادى، كوپتەگەن كوكونىس، جەمىس ـ جيدەكتەردى ساتىپ الۋعا بولادى، الايدا ٴوز قولىممەن ەككەنىم ماعان ٴۇيدىڭ اسەرىن بەرەدى... سان ۇرپاق حونچيراپتىقتار شەكارا وتكەلىن ٴوز وتباسىنداي كورەدى“.
حونچيراپ _ رۋحاني بيىك، زاتتىق شارت ـ جاعداي جاقساردى، الايدا رۋحتى جالعاستىرۋى باستان ـ اياق وزگەرگەن جوق. سول ٴبىر ماشاقاتتى جىلدارداعى دالا اۆتوكولىگى قازىر كورمە بۇيىمىنا اينالدى، اۆتوكولىكتىڭ الدىنداعى تاس ەسكەرتكىشكە ”وتان ٴۇمىتىن ادالدىقپەن اقتايمىز“ دەپ ۇلكەن قىزىل جازۋ جازىلعان.
ايازدى قىستا، قارلى تاۋدىڭ باۋرايىندا تۇلا بويىمىزدا جىلى اعىن تاسىدى.
