—— كۇشاردىڭ ”كۇسان تار كوشەسىندە“ تۇيىندە تۇرىپ حابارلاۋ (2)
ٴاربىر ادامنىڭ اۋىل جونىندەگى ەستەمەسىندە ەسەيىپ ـ ەرجەتۋىن ەستەلىككە الىپ، تۋىستىق سۇيىسپەنشىلىكتى ارقالاپ، سىرتقا كەتكەندەردىڭ تامىرى مەن رۋحىنا ارقاۋ بولعان كونە ۇيلەر بولادى.
كۇشار قالاسى ساقساق مالىسىندەگى ”كۇسان تار كوشەسىندە“ 100 جىلدان اسقان كوپتەگەن بايىرعى تۇرعىندار تۇراعى بار، ۇزاق جىل جوندەلمەگەندىكتەن كوبى ابدەن كونەرىپ توزعان.
ٴاربىر كەرپىشكە مەيىرىمىز بار، ٴاربىر ارقالىق ـ دىڭگەكتە حيكايا ساقتالعان. وسى كونە ۇيلەردى قالاي جوندەپ، ودان قالاي ويداعىداي پايدالانۋ تار كوشەنىڭ بەت ـ بەينەسىن تۇبەگەيلى وزگەرتۋدەگى ەڭ ۇلكەن سىن ـ سايىسقا اينالدى.
”شيكىزات، اۋەلگى فورما، اۋەلگى تەحنولوگيا، اۋەلگى جاساۋ ٴادىسى پرينسيبىنە بويسۇنىپ، الدىمەن توبە جيەگىندەگى ورنەكتەردى قاعازعا كوشىرىپ، ودان قاعازداعى ورنەكتەردى تاقتايعا باستىق...“ 1 ـ ايدىڭ 8 ـ كۇنى ساقساق مالىسىندەگى بەلگىلى بايىرعى تۇرعىندار تۇراعىندا ۇستا وسمان ٴالي بالتا ـ قاشاۋ، ارا ـ ەگەۋلەرمەن اسەمدەپ، ناقىشتاپ، ماڭدايىنان تەر مونشاقتاپ كەتتى.
وسمان ءالي شەبەرلەردى باستاپ دودەگەدەگى ورنەكتەردى قاعازعا ءتۇسىردى.
كونە ۇيلەردى قورعاپ، مادەنيەتتى جالعاستىرۋ، ٴار ۇرپاق ادامنىڭ اۋىل ساعىنىشى ەستەمەسىن ساقتاپ قالۋ ٴۇشىن، 2023 ـ جىلى 3 ـ ايدا كۇشار قالاسى ”كونە ۇيلەردى قۇتقارۋ ارەكەتىن“ باستاپ، اۋەلگى قالپىنا كەلتىرىپ جوندەۋدى پرينسيپ ەتىپ، كۇشاردىڭ كونە قالا رايونىنداعى بىرنەشە تاريحي قۇرىلىستى سىناق ٴتۇيىنى ەتە وتىرىپ جوندەپ، بايىرعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ اۋەلگى قۇرىلىس ستيلى مەن تاريحي ورتاسىن مۇمكىندىگىنشە قالپىنا كەلتىرۋگە قۇلشىندى.
سول جىلى پارتيا قۇرىلىسىن جەتەكشى ەتىپ، كادر ـ بۇقارا كۇش بىرىكتىرىپ جاڭا كورىك قوسىلعان ”كۇسان تار كوشەسى“ كۇشار قالاسىنىڭ بايىرعى قالا كوشەلەرىن جاڭالاۋ جوسپارىنا ەنگىزىلدى، كوشە ىشىندە بايىرعى تۇرعىن ۇيلەردەن 10 ورىن بار.
وسمان تار كوشەدەگى كونە ۇيلەردى جوندەۋگە كىرىسكەن تۇڭعىش توپتاعى ۇستا بولدى. بالا كەزىندە ول سول جەردەگى ساقا ۇستالاردان اعاششىلىق ۇيرەنگەن بولاتىن. تار كوشەدەگى وسى كونە ۇيلەرگە ول بالا كۇنىنەن قانىق. ”باستابىندا مەن ۇيلەردى قايتادان شىت جاڭا اشەكەيلەيدى ەكەن دەپ ويلاپپىن“، ـ دەدى ول.
الايدا وسمان ەسىك، تەرەزە، ەدەن، دودەگەدەگى ارقالىق ۋاقىتتىڭ وتۋىنە ىلەسىپ ەسكىرىپ كونەرگەنىمەن، بەتىندەگى ادەمى ورنەكتەردىڭ ٴوزى كورىپ جۇرگەن كادىمگى ورنەكتەرگە ۇقساڭقىرامايتىندىعىن بايقادى. ”بۇرىن ٴبىز دە ورنەك ويعامىز، الايدا ولارداعى ورتا جازىق ستيلىنە يە 寿 ارىبىندەگى ورنەكتى، 万 ارىبىندەگى ورنەكتى، جۇڭگو تۇيىنشەگى قاتارلى ورنەكتەردى كورمەگەن ەكەنمىن“.
بايىرعى تۇرعىن ۇيلەردىڭ دودەگەسىنىڭ كەز - كەلگەن جەرىنەن جۇڭحۋانىڭ ءداستۇرلى قۇت ورنەكتەرىن بايقاۋعا بولادى.
كونە ۇيلەردى جوندەگەندە، ٴسوز جوق، ”اۋەلگى قالپىنا كەلتىرىپ جوندەۋ“ كەرەك، مۇنى ورىنداۋ جاڭا ٴۇي سالۋدان الدە قايدا قيىن. سول سەبەپتى كۇشار قالاسى ٴداستۇرلى مۇرالاردى قورعاۋ جاعىندا مول تاجىريبەلى بەيجيڭ چيڭچىڭ رۇيشيان سيفرلى عىلىم ـ تەحنولوگيالىق زەرتتەۋ ورنى شەكتى سەرىكتەستىگىن تەحنولوگيالىق جاقتان جەتەكشىلىك ەتۋ ورنى رەتىندە ۇسىنىس ەتىپ، وسمان سياقتى جەرگىلىكتى ورىنداعى 150دەن استام ٴداستۇرلى ۇستاعا باۋلۋ جۇرگىزدى.
نەلىكتەن تاۋەكەل دەپ جاڭاسىن سالمايمىز؟ نەلىكتەن تەمىر شەگەمەن بەكەمدەمەيمىز؟... باستابىندا وسمان ”قالاي جوندەۋ“ جونىندە كوپتەگەن كۇدىكتەرگە جولىقتى. ۇيرەنۋدىڭ تەرەڭدەۋىنە بايلانىستى ول كونە ۇيلەردى قۇتقارۋ جاي جوندەۋ ەمەس، قايتا رولىن جانە حاۋىپسىزدىگىن كۇشەيتۋ نەگىزىندە قۇرىلىستىڭ اۋەلگى بەينەسى مەن مادەني ەسكەرتكىشتىك قۇنىن مۇمكىندىگىنشە قالپىنا كەلتىرۋ ەكەندىگىن بىرتىندەي تانىپ جەتتى.
بەيجيڭ چيڭچىڭ رۇيشيان سيفرلى عىلىم ـ تەحنولوگيالىق زەرتتەۋ ورنى شەكتى سەرىكتەستىگىنىڭ جوبالاۋشىسى لين جياچىڭ وسمانمەن ۇنەمى پىكىر اۋىستىراتىن.
”قاراڭىز، بايىرعى تۇرعىن ۇيلەردە 万 ارىبىندەگى ورنەك، 寿 ارىبىندەگى ورنەك، جۋانساۋ ورنەگى، چانجى ورنەگى قاتارلى جۇڭحۋانىڭ ٴداستۇرلى قۇت بەلگىسىندەگى ورنەكتەردى بارلىق جەردەن كورۋگە بولادى، قابىرعا سۋرەتتەر جەرگىلىكتى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ قۇرىلىس ستيلىن ايگىلەدى، بۇل كوپ نەگىزدى مادەنيەتتىڭ اۋىس ـ كۇيىس جاساپ توعىسقاندىعىنىڭ ەرەكشەلىگى، كوپ ۇلتتىڭ توعىسۋىنىڭ تاريحي دالەلى.
”كونە ۇيلەردىڭ اۋەلگى بەينەسىن ساقتاۋدا قۇيما كەسەكپەن، سابان بالشىقپەن بۇلىنگەن تامدى جوندەۋ قاجەت“.
……
”كونە ۇيلەردى جوندەۋ مادەنيەتتى قالپىنا كەلتىرۋ، جۇرت كوڭىلىن سەرپىلتۋ بولىپ تابىلادى، ناعىز قولونەر، نازىك جۇمىس، كۇيگەلەكتىككە، ۇستىرتتىككە سالىنۋعا بولمايدى“.
...
وسمان ۇيرەنە ٴجۇرىپ ىستەپ، كونە ۇيلەردىڭ اۋەلگى بەينەسىن قالپىنا كەلتىرىپ، كونە ۇيلەردىڭ كەزىندەگى كوركىن قايتا ايگىلەۋگە قۇلشىندى.
2024 ـ جىلى 7 ـ ايدا كۇشار قالاسىنىڭ ”كونە ۇيلەردى قۇتقارۋ ارەكەتىندە“ بەينەسى كورنەكتى ۇستا ۋاكىلدەرى بەيجيڭگە بارۋعا ۇسىنىس ەتىلدى. گۋگۇڭ سارايىن ەكسكۋرسيالاعان كەزدە كوپشىلىك ايرىقشا ىقىلاس تانىتىپ، قىزۋ اڭگىمەلەسىپ، كەز كەلگەن جەردەگى تۇنىپ تۇرعان تەحنولوگيا مەن شەبەرلىكتى القادى.
”گۋگۇڭ سارايىنداعى بايىرعى قۇرىلىستار مەن كۇشارداعى بايىرعى تۇرعىندار تۇراعىنىڭ ۇقساستىعى كوپ ەكەن، جاستىقشا، سۇعىندىرىلعان قۇرىلىمى بارلىعى توتەنشە ۇقسايدى“، ـ دەدى وسمان تەبىرەنە.
كونە ۇيلەر جاڭارىپ، ساياحاتشىلار كوبەيىپ، تۇرعىندار بايىپ، تۇتاس تار كوشەدە جاڭا ومىرشەڭ كۇش قاۋلادى.
بىلتىر 11 ـ ايدىڭ 27 ـ كۇنى وسمان مەن كاسىپتەستەرىنىڭ 5 ايعا جۋىق جوندەۋىنىڭ ارقاسىندا تار كوشەدەگى نيساحان بايىرعى تۇراعى كۇشاردىڭ حالىق اندەرىن جالعاستىرۋ جانە ەرەكشەلىككە يە مادەنيەتتى سەزىنۋ ٴتۇيىنى رەتىندە سىرتقا رەسمي اشىق ۇستالدى.
”بۇل اتا ـ اجەمنىڭ ٴۇيى، سالىنعانىنا 100 جىلدان استام ۋاقىت بولدى، بۇرىن ەسكىرىپ كەتكەن. ۇكىمەتتىڭ قولداۋ كورسەتۋىندە، ۇستالاردىڭ جوندەۋى ارقىلى ٴۇيدىڭ قۇرىلىمى، اشەكەيلەۋ ستيلى سول قالپىندا بولىپتى، ەكسكۋرسيالاي كەلگەن ساياحاتشىلار ەرەكشە كوپ ەكەن“، ـ دەدى نيساحاننىڭ نەمەرە كەلىنى اليا راحمان.
”وسى كونە ۇيلەر ۇلتتاردىڭ ارالاسۋىنىڭ، ىشتەسۋىنىڭ، توعىسۋىنىڭ ماڭىزدى دالەلى“. وسمان وسىنى ويلاعان سايىن ٴوزىن كەرەمەت قىزمەت ىستەپ جاتىرمىن دەپ سەزىنەتىندىگىن ايتتى. (سۋرەتىن ءتۇسىرىپ، ماقالاسىن جازعان ليۋ شياڭ)
