انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى يىن لۋ
”ٴبىر ٴىستى ەسىمە السام، قۋانعان كەزىمدە ساعان ايتقىم كەلەدى، قامىققان كەزدە دە ساعان ايتقىم كەلەدى، تىڭداپ كور...“ پامير ۇستىرتىنە كوكتەم كەلدى، اسقاق اۋەنمەن ايتىلعان ولەڭ تاۋ اراسىندا جاڭعىردى. 3 ـ ايدىڭ سوڭىندا ەندى عانا 6 ـ توپتاعى مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىسى دەپ تانىلعان ساۋۇت ماقسۇت ٴوزىنىڭ ٴار كۇنگى ولەڭىن جىرلادى، قوناقتى قارسى الۋ، ۇزاتۋ، ىسقاق قىلۋ، ىزگىلىككە ىنتالاندىرۋ، جۇمباق ايتۋ سياقتى الۋان ٴتۇرلى ولەڭ ايتۋ تۇرلەرىن ول شەتىنەن بىرەر قايىرىمنان ايتىپ شىعادى.
74 جاستاعى ساۋۇت تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانى كوكجار قىرعىز اۋىلى كوكجار قىستاعىندا تۇرادى، 13 جاسىنان باستاپ ولەڭ ايتۋدى ۇيرەنگەن. اكەسى ماقسۇت ونىڭ ساۋاتىن اشۋشى ۇستازى ٴارى سول جەردەگى ايگىلى ولەڭشى جانە اڭگىمەشى، ولەڭ ايتا الادى، سونداي ـ اق «ماناس»، «ەرتوشتۇك»، «قوجاۋكەش» قاتارلى حالىقتىق ەپوستاردى ايتا الادى. اكەسى ساۋۇتتىڭ قادىرلى ۇستازى ٴارى ونىڭ قۇلشىنۋ بەتالىسى بولىپ كەلگەن.
مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىسى بولۋدان بۇرىن ساۋۇت شينجياڭ شىفان داشۋەسى شينجياڭ «ماناس» زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ قۇرمەتتى اقىلشىسى بولاتىن، ونىڭ ۇستىنە كوچيان ايدارلى، باقتيار توقتوول، مامەتايسا يۇركۇنچى سياقتى ٴبىر توپ ۇزدىك ولەڭ ايتۋشىنى تاربيەلەدى. اكەسىنىڭ اۋىزشا ۇيرەتۋىمەن ۇقسامايتىنى، ساۋۇت ”اۋىزشا ۇيرەتۋدى“ ”نۇسقاعا“ اينالدىرىپ، قولمەن كوشىرىپ، كوبەيتىپ باسىپ، باسىپ شىعارىپ، شاكىرتتەرىنىڭ ”كورىپ، ۇستاپ“، تىڭعىلىقتى، ٴونىمدى تۇردە ۇيرەنۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
”ٴاربىر ولەڭشى ەڭ جاقسى توي اساباسى، ول ارناۋلى تۇردە ’دۋمانداتۋعا‘ جاۋاپتى بولادى“. ولەڭشى بولعاننان باستاپ ساۋۇت جەر ـ جەردىڭ ۇيلەنۋ تويىندا ارالاپ ولەڭ ايتتى، ”ولەڭ نەگىزىنەن ۇيلەنۋ تويىندا ايتىلادى، ٴبىراق كەيىن كەلە ونى ۇناتاتىندار كوبەيدى، ۇلكەندى ـ كىشىلى مەرەكەلىك قۇتتىقتاۋ قيمىلدارىندا، ماڭىزدى باس قوسۋلاردا جىرشىلاردى ولەڭ ايتۋعا شاقىرا باستادى، بۇل دۋماندى ٴارى مادەنيەتتى بولادى“.
ولەڭ — شينجياڭداعى قىرعىز ۇلتى بۇقاراسى اراسىندا كەڭىنەن تارالعان حالىقتىق سالت جىرى، اۋىزشا ايتۋدى نەگىزگى فورما ەتكەن حالىق اۋىز ادەبيەتى، ەرەكشە قىزعىندى ٴتۇس الادى. ۇيلەنۋ تويىندا ولەڭشى كۇيەۋ جىگىت پەن كەلىننىڭ جەكە تۇرمىسىن، مىنەز ـ قۇلقىن الدىن الا ۇعىسىپ، ولەڭ قۇراستىرىپ جىرلايدى، سونىمەن بىرگە جاس جۇبايلاردىڭ بولاشاقتاعى وتاۋىنا باقىت تىلەيدى، بۇل ولەڭ ايتۋ مازمۇنىنىڭ پارىقتىلىعىن كۇشەيتەدى، كەيبىر ولەڭدەر جەكە تۋىندىعا اينالادى. ٴازىل ـ قالجىڭ، قىزىقتى ولەڭ سوزدەر قوناقتاردى كۇلكىگە قارىق قىلادى.
”جاس جۇبايلاردى ىزگىلىككە ىنتالاندىرۋ — ٴبىزدىڭ ولەڭىمىزدىڭ ماڭىزدى ٴتۇيىنى. جاس جۇبايلار وتاۋ كوتەرگەندە بالالى بولۋ، قارتتاردى باعىپ ـ قاعۋ، تۋىسقاندىق سۇيىسپەنشىلىك جەتكىزۋ سىندى جاۋاپكەرشىلىكتى ارقالاۋى كەرەك، ونان دا ماڭىزدىسى، دۇرىس پەن بۇرىستى ايقىن ايىرىپ، تاتۋ ـ ٴتاتتى ٴوتىپ، باسقالارعا قامقورلىق جاساۋ كەرەك“. ساۋۇت بىلاي دەپ قارادى: حالىق اۋىز ادەبيەتىنىڭ تارالىپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتۋى كوپشىلىكتىڭ قۇرمەتىنە بولەنگەندىگىندە، ويتكەنى ول وڭ ەنەرگيا بولعاندىقتان ونى ويداعىداي قورعاۋ، جالعاستىرۋ كەرەك.
ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىعا اينالعاننان باستاپ ساۋۇت اتا ـ بابالارىنان قالعان مۇراعا مۇراگەرلىك ەتۋ ماقساتىمەن جالعاستىرۋ، امالياتتا ايگىلەۋ قيمىلدارىنا بەلسەنە ات سالىسىپ، ساباقحانانى توڭىرەكتەگى اۋىل ـ قىستاقتارعا، مال فەرمالارىنا، مەكتەپتەرگە، مادەنيەت سارايلارىنا جەتكىزدى. بىرتە ـ بىرتە ونىڭ قاسىندا جاستار بارعان سايىن كوبەيىپ، بالالاردىڭ ولەڭگە دەگەن اۋەسى ونان ارى كۇشەيە ٴتۇستى.
”ولەڭ ۇزاق تاريحقا يە، اتا ـ بابالارىمىزدان قازىرگە دەيىن نەشە ون تۇردەن 800دەن استامى بار، وندا وتە كوپ ٴبىلىم قامتىلعان، تاريحتان سالت ـ ساناعا دەيىن، تۇرمىستان ەتيكاعا دەيىن، استرونوميادان تابيعاتقا دەيىن، ٴبىزدىڭ ايتىس ولەڭ بارىسىندا سۇراۋ قويۋ جانە جاۋاپ بەرۋ بۋىندارى بار، ونى بالالار وتە جاقسى كورەدى، ويتكەنى كوپتەگەن ٴبىلىمدى ۇيرەنۋگە بولادى، بەلسەندىلىك تە وتە جوعارى بولادى“. ساۋۇتتىڭ شاكىرتتەرىنىڭ ىشىندە 10 نەشەۋى اۋدان دارەجەلى جانە ايماق دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالاردىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىسىنا اينالدى، ولار جەر ـ جەردەگى جالعاستىرۋ قوسىنىنىڭ تىرەكتىلەرىنە اينالدى.
”كىشكەنتايىنان كوپتەگەن حالىق ونەرپازى اراسىندا ۇستاز تۇتىپ، ونەر ۇيرەنۋدىڭ ارقاسىندا ساۋۇت يگەرگەن ولەڭدەردىڭ، جىرلاردىڭ سانى كوپ، جىر ٴسوزى مەن اۋەن ەرەكشەلىگى ايقىن، مازمۇنى تۇرمىسقا جاقىن، ينفورماتسياسى مول. ٴار جاقتىڭ ارتىقشىلىعىن قابىلداعاندىقتان ونىڭ جىرلاۋ شەبەرلىگى كوپ ٴارى جوعارى، ٴتۇرلى ونەر كورسەتۋ ورىندارىنا ۇيلەسە الادى، كورەرمەندەردى ەرەكشە باۋرايدى“، ـ دەدى تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋداندىق مادەنيەت سارايىنىڭ باستىعى ەزيم حۇشدىل.
ولەڭ ايتۋدىڭ جالعاسۋ، دامۋ بەتالىسى جونىندە ساۋۇتتىڭ دا ٴوز ويى بار: ”سىرتقا شىعىپ جىرلاۋ كەرەك، ولەڭنىڭ ٴۇنى تاۋ اراسىندا عانا شەكتەلىپ قالماۋعا ٴتيىس“. وسى جىلداردا ول ٴار دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋ تاراۋلارىمەن جانە جوعارى مەكتەپتەرمەن بەلسەنە سايكەسىپ، ولەڭ جيناۋ، رەتتەۋ، دىبىسقا الۋ، كەسكىنگە الۋ قىزمەتىن ورىندادى، مۇنىڭ ىشىندە ول شينجياڭ شىفان داشۋەسىمەن سايكەسىپ مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ۋاكىلدىك سيپاتتى جالعاستىرۋشىسى بولۋعا ٴوتىنىش بەرۋ فيلمىن ٴتۇسىردى، شينجياڭ شىفان داشۋەسى شينجياڭ «ماناس» زەرتتەۋ ورتالىعى جەتەكشىلىك ەتكەن جەلىلەس جالعاستىرۋشىلار دەرەكتى فيلمى ينجەنەرياسىنا دا قاتىناستى.
«ماناس»، «جاڭعىر» جانە ۇيعۇر مۇقام كوركەمونەرى سياقتى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالاردىڭ ىركەس ـ تىركەس كينو ـ تەلەۆيزيا تەاترى، ساحنالىق تەاتر، ٴان ـ ٴبي، ولەڭ ـ جىر، سۋرەت، مۋزيكا كەشى سياقتى كوپ ٴتۇرلى فورمامەن سومدالىپ، جالعاستىرىلعاندىعىن، جالپىلاستىرىلعاندىعىن جانە پايدالانىلعاندىعىن كورگەن ساۋۇت تا ولەڭدى كادەگە جاراتۋ جانە جاڭالىق اشۋ جاعىندا تىڭ تابىستارعا قول جەتكىزۋىن ٴۇمىت ەتتى، ”ٴاربىر ۇيلەنۋ تويىن حيكايا ەتىپ بايانداۋعا بولادى. مەن ولەڭ ارقىلى شاعىن تەاتر قويعىم كەلەدى، مۇنى ساياحاتشىلار كەز كەلگەن ۋاقىتتا تاماشالاي الادى، ونى، ٴسوزسىز، ۇيلەنۋ تويىندا عانا كورۋ ٴمانسۇپ ەمەس. ٴبىزدىڭ دە سىرتقا شىعىپ كونسەرت قويىپ، پاميردىڭ كوكتەمىن شالعايعا جەتكىزۋىمىزگە بولادى“.
