سوڭعى باعالاۋدا قاتاردان كورىندى، ”اسىل“ كوزگە ٴتۇستى
قاشقار مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتىندا تاعى نەلەر بايقالدى
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى يىن لۋ
”مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتى — بۇددا ٴدىنى جۇڭگودا العاش تارالعان مەزگىلدەگى بۇددا ٴدىنى قۇرىلىستارىنىڭ ۋاكىلى، 2024 ـ جىلعى قازىلۋى ٴبىزدى بۇددا ٴدىنى العاشقى كەزدە جۇڭگوعا تارالعاننان كەيىن ٴدىني ورىنداردىڭ قالاي سالىنعاندىعى جونىندە دەرەكتەرمەن قامدادى“، ـ دەدى ورتالىق ۇلتتار داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى، مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتىن ارحەولوگيالىق قازۋ نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى شياۋ شياۋيۇڭ.
3 ـ ايدىڭ 31 ـ كۇنى 2024 ـ جىلعى مەملەكەت بويىنشا 10 ۇلكەن ارحەولوگيالىق جاڭا بايقاۋ بويىنشا سوڭعى باعالاۋدا قاتاردان كورىنگەن تۇرلەردىڭ ٴتىزىمى جاريالاندى، مۇندا جيىنى 20 نىسان قاتاردان كورىندى، مۇنىڭ ىشىندە شينجياڭ قاشقار مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتى بار.
مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتى ەلىمىزدەگى العاشقى مەزگىلدەگى كولەمدى جەر بەتى بۇتحاناسى جانە بۇددا ٴدىنىنىڭ جۇڭگوشالانۋىنىڭ تيپتىك ۋاكىلى، قۇرىلىمى، ورنالاسىمى نەگىزىنەن تولىق ساقتالعان، بۇتحانانىڭ قۇرىلىس تۇرلەرى ٴبىرشاما تولىق، ٴداۋىرى ٴبىرشاما ەرتە ٴارى جالعاسقان ۋاقىتى ٴبىرشاما ۇزاق، ول بۇددا ٴدىنىنىڭ بايىرعى شينجياڭ وڭىرىندە تارالۋ جانە داۋىرلەۋ بارىسىن جانە بۇددا ٴدىنىنىڭ جۇڭگوشالانۋ بارىسىن تولىق ايگىلەيدى.
2024 ـ جىلعى ارحەولوگيالىق قازۋدا شياۋ شياۋيۇڭ جانە ونىڭ ۇجىمىنداعىلار ەسكى جۇرتتىڭ كىشكەنە تەكشەسىنىڭ باتىس شەتىنەن ٴبىر ەرەكشە ۇلكەن قۇرىلىس شوعىرىن بايقادى، مۇنىڭ ىشىندەگى ٴبىر قۇرىلىس تۇتاس بۇتحانانىڭ بيىك تۇرعىسى ەكەن. كىشكەنە تەكشە مەن وسىنىڭ الدىندا قازىلعان نەگىزگى تەكشەدەگى قۇرىلىستاردىڭ جۇرناعى تۇگەل بۇتحاناعا تاۋەلدى بولۋعا ٴتيىس، وندا تۇرمىستىق قونىستانۋ اۋماعى، بۇددا سارايى، موناحتار ٴۇيى، اس ٴۇي، ٴدارىسحانا سياقتىلار قامتىلادى، دوڭگەلەك مۇنارا ٴاسىلى سول كەزدەگى بۇتحانانىڭ وزەكتى ورنى بولسا كەرەك، كەيىن مورا بۇتحاناسىنداعى موناحتار سانىنىڭ ارتۋىنا ىلەسە، بۇتحانا كەڭەيتىلگەن سوڭ عانا قاسىنداعى ٴتورتبۇرىش مۇنارا جانە توڭىرەگىندەگى كوپتەگەن سايكەستى قۇرىلعىلار بولعان كورىنەدى.
”بۇل بايقاۋ ٴبىزدىڭ مورا بۇتحاناسى قۇرىلىستارىنىڭ قالىپتاسۋى جانە ورنالاسۋى جونىندەگى العاشقى تۇجىرىمىمىزبەن ٴبىرشاما ساي كەلدى“، ـ دەدى شياۋ شياۋيۇڭ.
مورا بۇددا مۇناراسىنان وڭتۇستىككە قاراي شامامەن 500 مەتر جەردەگى مورا ەسكى جۇرتىنان كەزىندە قىرۋار فارفور سىنىقتارى، جىلتىر فارفور سىنىقتارى، قۇمدان ورنى جانە ٴۇيدىڭ جۇرتى بايقالعان بولاتىن، بۇل شياۋ شياۋيۇڭ ۇزدىكسىز نازار اۋدارىپ جۇرگەن جەر ەدى، ول مورا بۇتحاناسى مەن مورا ەسكى جۇرتى اراسىندا قانداي بايلانىس بار ەكەندىگىنە وي جۇگىرتىپ كەلەدى.
شىندىعىندا، مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتى مەن توڭىرەگىندەگى ٴاربىر مادەنيەت جۇرناقتارىنىڭ قاتىناسى باستان ـ اياق ارحەولوگيا اترەتىندەگىلەردىڭ نازارىنان تىس قالعان ەمەس، ”ارحەولوگيالىق قازۋداعى كوپتەگەن ناتيجەلەر توڭىرەگىندەگى ٴبىرشاما جاقىن جەرلەردەگى جۇرناقتاردىڭ ينفورماتسياسىن قورىتىندىلاپ، تۇجىرىم جاساۋ ارقىلى جارىققا شىققان“. شياۋ شياۋيۇڭ بىلاي دەدى: 2024 ـ جىلى ەسكى جۇرت جانە توڭىرەگىندەگى ورتا جونىندە جۇرگىزىلگەن ٴداۋىر، حايۋانات ـ وسىمدىك، قالدىق زاتتار، قۇرىلىس ماتەريالدارى سياقتى جاقتاردان كوپ پاندىك عىلمي زەرتتەۋ ارقىلى وسىدان 2100 جىلدان 1800 جىلدىڭ الدىنا دەيىنگى ارالىقتا وسى ٴبىر ٴوڭىر ٴبىرشاما جىلى دا ىلعالدى كليمات ورتاسىندا تۇرعاندىعىن، تاعى مولشەرمەن 200 جىل اينالاسىندا ۋاقىت وتكەن سوڭ، بۇل جەردىڭ كليماتى قۇرعاق بولىپ وزگەرىپ، قۋاڭ ٴوڭىر قالىپتاسقاندىعىن العاشقى ادىمدا تۇجىرىمداۋعا بولادى.
2024 ـ جىلعى قازۋ بارىسىندا ارحەولوگيا اترەتى ەسكى جۇرتتان جاڭادان ٴبىر بالشىق قاڭىلتاق كەرپىش بايقادى. قاڭىلتاق كەرپىش ورتا جازىق قۇرىلىستارىنىڭ ماڭىزدى بولىگى، بالشىق قاڭىلتاق كەرپىش تاڭ داۋىرىندەگى ٴىرى كولەمدى، جوعارى ولشەمدى قۇرىلىستاردا ۇنەمى قولدانىلاتىن بولشەك، قۇرىلىستىڭ الىپ تا ايبىندى بەينەسىن كورنەكتىلەندىرىپ، بەلگىلى ەستەتيكالىق كوزقاراستى بەينەلەيدى، سونداي ـ اق سايكەستى پايدالانۋ قۇنى دا بار، بۇل سول كەزدەگى قۇرىلىس تەحنولوگياسىنىڭ العاباسارلىعى مەن جاسامپازدىق بەلگىلەرىنىڭ ٴبىرى بولىپ تابىلادى.
”ول ٴبىزدى سول كەزدەگى مورا بۇتحاناسىنىڭ قۇرىلىس ٴتاسىلى مەن ەرەكشەلىگىنىڭ ورتا جازىق ٴوڭىرىنىڭ قۇرىلىس ستيلىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراعاندىعىن كورسەتەتىندىگى جونىندەگى ماڭىزدى دەرەكپەن قامدادى. تاريحي كىتاپتاردا ەستەلىككە الىنۋىنشا، ۋ زىتيان بيلىك جۇرگىزگەن كەزدە باتىس ٴوڭىردىڭ سۋلى قالاشىعىندا دايۇن بۇتحاناسىن سالدىرعان، ايتسەدە، ونىڭ ناقتى ورنىنىڭ قاي جەردە ەكەندىگى ٴالى دە جۇمباق بولىپ وتىر. وسى بالشىق قاڭىلتاق كەرپىش مورا بۇتحاناسىنىڭ ورتالىق اكىميات دەڭگەيىندە سالىنعان ٴىرى كولەمدى بۇتحانا ەكەندىگىن تۇسپالداۋىمىزعا ماڭىزدى ىسپات ازىرلەپ، سول كەزدەگى ورتالىق اكىمياتتىڭ باتىس ٴوڭىردى ٴونىمدى باسقارعاندىعىنىڭ دالەلى بولدى“، ـ دەدى شياۋ شياۋيۇڭ.
ارحەولوگيالىق جىل تاريحىن ولشەۋ بويىنشا، مورا بۇتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتى زامانىمىزدىڭ 3 ـ عاسىرىندا سالىنعان، سودان كەيىن تۇرلىشە تاريحي داۋىرلەردە تالاي رەت وزگەرتىلىپ، كەڭەيتىلىپ سالىنىپ، زامانىمىزدىڭ 10 ـ عاسىرىنان كەيىن بىرتىندەپ كەرەكسىز ەتىلگەن. 2001 ـ جىلى 6 ـ ايدا بۇل ەسكى جۇرت مەملەكەتتىك ٴتۇيىندى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ورنى تىزىمىنە ەنگىزىلدى. 2019 ـ جىلى ورتالىق ۇلتتار داشۋەسى شينجياڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنىمەن بىرلەسىپ، مورا بۇتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتىندا ارحەولوگيالىق قازۋ جۇمىسىن باستادى، سونىمەن ٴبىر ۋاقىتتا بۇل قىزمەت مەملەكەتتىك مادەني ەسكەرتكىشتەر مەكەمەسىنىڭ ”ارحەولوگيالىق جۇڭگو“ كەلەلى نىسانى تىزىمىنە دە ەنگىزىلدى.
