چيڭميڭ كەزىندە جەر ـ جەر باي مازمۇندى حالىقتىق سالت ـ سانا مادەنيەت ـ ساياحات قيمىلدارىن ورىستەتتى —
ساعىنا ەسكە الدى، كوكتەمگى سەيىلگە شىقتى، جاقسىلىق تىلەدى
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جيا چۇنشيا
4 ـ ايدىڭ 4 ـ كۇنى ساياحاتشىلار كۇنەس اۋدانى نارات ورىك گۇلى اڭعارىندا ساياحاتتاۋدا. چيڭميڭ قارساڭىندا نارات ورىك گۇلى اڭعارىنداعى 30 مىڭ مۋدان استام جەردەگى ورىك گۇلى قاۋاشاق جارىپ، ”قىزعىلت قاۋىز سامساعان“ اسەم كارتينالار بۇكىل ەلدىڭ جەر ـ جەرىنەن كەلگەن ساياحاتشىلاردى باۋرادى.
□ سۋرەتتى جاڭ ۋىنتيڭ تۇسىرگەن
كوك شىعىپ، اعاش بۇرلەپ، مامىراجاي كوكتەم شۋاعى شاشىلدى. بۇرىنعى كەمەڭگەرلەردى ەسكە الدى، داۋىستاپ ولەڭ وقىدى، زەرتتەپ ۇيرەنىپ، كورمە ارالادى، كوكتەمگى سەيىلگە شىعىپ، جاياۋ ٴجۇردى... چيڭميڭ قارساڭىندا رايونىمىزدىڭ جەر ـ جەرى باي مازمۇندى حالىقتىق سالت ـ سانا مادەنيەت ـ ساياحات قيمىلدارىن ورىستەتتى، ادامدار حالىقتىق سالت ـ سانانى سەزىنۋمەن، بۇرىنعى كەمەڭگەرلەردى ساعىنا ەسكە الۋمەن بىرگە، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىن اسقاقتاتىپ، مەملەكەت سۇيىسپەنشىلىگىن كۇشەيتتى.
”چيڭميڭدە جاۋىن جاۋىپ سىركىرەيدى، جۇرگىنشىلەر ساعىنىشتان كۇرسىنەدى“... 4 ـ ايدىڭ 4 ـ كۇنى سانجى مۇراجايىنىڭ ٴىشى بالالاردىڭ ۇنىمەن جاڭعىردى، ورتا، باستاۋىش مەكتەپتىڭ 30دان استام وقۋشىسى 1 ـ قاباتتاعى كىرە بەرىستە بىركەلكى داۋىسپەن «چيڭميڭ» قاتارلى بايىرعى زامان ولەڭدەرىن داۋىستاي وقىپ، ”كوك شىعىپ، اعاش بۇرلەگەن چيڭميڭدە مادەنيەت مۇرالارىنا جان ٴبىتىرۋ“ اتتى چيڭميڭ نەگىزگى تاقىرىپتىق قوعامدىق تاربيە قيمىلىنىڭ شىمىلدىعىن اشتى. ٴتۇسىندىرۋشىنىڭ تانىستىرۋى ارقىلى بالالار حان پاتشالىعى داۋىرىندەگى قىش كوزە، قولادان جاسالعان ەگىس قۇرالدارى سياقتى مادەنيەت مۇرالارىنان كوك شىبىق امالى مەن ەرتە زامانداعى ەگىنشىلىك، كوكتەمگى تاساتتىق بەرۋ ادەت ـ عۇرپىنىڭ بايلانىسىن ٴتۇسىندى. قولونەر بۋىنىندا بالالار گۇل ـ بايشەشەكتەن پايدالانىپ كەنەپ سومكەنىڭ بەتىنە وزگەشە ورنەك باستى، وقۋشى دۋ سى ـ ي ٴوز تۋىندىسىن قوس قولداي كوتەرىپ: ”ٴبىرىنشى رەت قولمەن گۇل باسىپ، بوياپ كوردىم، اسىلىندە ٴداستۇرلى مادەنيەت وسىنداي قىزىقتى ەكەن عوي“! ـ دەدى تەبىرەنە.
چيڭميڭ كۇنى شينجياڭ ٴوندىرىس ـ قۇرىلىس بيڭتۋانى اسكەري تىڭ يگەرۋ مۇراجايى ەكسكۋرسيالاۋدىڭ قاۋىرت مەزگىلىن قارسى الدى. كورمە زالىندا 296 پارشا جاماۋ جامالعان اسكەري پالتو كورەرمەن جۇرتتى نەداۋىر كىدىرتتى. ۇرىمجىلىك ساياحاتشى جوۋ شيشيان تەبىرەنە: ”جاماۋدىڭ ۇستىنە تاعى جاماۋ سالىنعان، بەينە اسكەري تىڭ يگەرۋ جاۋىنگەرلەرىنىڭ ٴشول دالادا تىڭ يگەرگەندەگى سىرتقى تۇلعاسىن كورىپ تۇرعاندايمىن، ولار سەنىمدەرى ارقىلى جاسىل القاپتى ’كومكەردى‘“، ـ دەدى.
4 ـ ايدىڭ 4 ـ كۇنى بۋىرشىن اۋداندىق مادەنيەت سارايى ”ٴبىزدىڭ مەرەكەمىز · چيڭميڭ “ نەگىزگى تاقىرىپتىق قيمىلىن ورىستەتىپ، بەيزاتتىق مۇرالاردى كورمەگە قويۋ، بالاسىمەن بىرگە قولونەر جاساۋ، باتپىراۋىق ۇشىرۋ سياقتى بۋىندار ارقىلى ٴداستۇرلى مادەنيەتتى اسقاقتاتتى. قاعاز قيما ونەرى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسىنىڭ ۋاكىلدىك جالعاستىرۋشىسى ساۋ مەيشياڭ سول ارادا ونەر كورسەتتى ٴارى قاتىناسۋشىلاردىڭ چيڭميڭ نەگىزگى تاقىرىبىندا اق گۇل، تال بۇتاعى ورنەگىن قيۋىنا جەتەكشىلىك ەتتى. قيمىلعا قاتىناسقان وتباسىلار ٴوز قولىمەن باتپىراۋىق جاساۋ بۋىنىندا جاس تال، سارعالداق، سۋ بوياۋمەن تاۋ ـ سۋ سۋرەتىن سالۋ سياقتى ەلەمەنتتەردەن پايدالانىپ چيڭميڭ مازمۇنىنداعى سۋرەتتەردى سالدى ٴارى ەسكە ٴتۇسىرۋ سالەمىن جازدى. قيمىلدىڭ سوڭىن الا كوپشىلىك چيسايحى الاڭىنا جينالىپ باتپىراۋىق ۇشىرىپ، ساعىنىشتارى مەن تىلەكتەرىن اماناتتادى. بالانىڭ شەشەسى جوۋ جۇيمەي مىنالاردى ٴبىلدىردى: ”بۇل قيمىلدىڭ بالالارعا بەيزاتتىق مۇرانىڭ تارتىمدىلىعىن سەزىندىرۋ، جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتىن اماليات بارىسىندا جالعاستىرۋ جونىنەن ٴمانى تەرەڭ بولدى“.
4 ـ ايدىڭ 4 ـ كۇنى قۇمىل قالالىق مۇراجاي جەرگىلىكتى ورىنداعى مەديالارمەن بىرلەسىپ ”ۇلكەندەر بالالارعا جەتەكشى بولۋ، چيڭميڭدە كوكتەمگە بىرگە تالپىنۋ“ اتىنداعى اتا ـ انالار مەن بالالار قيمىلىن وتكىزىپ، عىلىم جالپىلاستىرۋ جانە مادەنيەتتىك توعىسۋ ٴتاسىلى ارقىلى 50 وتباسىن قاتىناسۋعا باۋرادى. ”بور داۋىرىنە سامعاۋ“ تيانشان قۇمىل قاناتتى كەسەرتكىسى كورمە تاقتاسى الدىندا بالالار ٴوزارا سۇراپ ـ جاۋاپتاسۋ ارقىلى قاناتتى كەسەرتكىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى مەن تاسقا اينالعان ىرىستى القاپتىڭ سىرىن ٴتۇسىندى. قۇمىل قالالىق مۇراجايدىڭ باستىعى يان فىڭ ساۋات سيپاتىنا جانە سەزىنۋ سيپاتىنا يە مادەنيەت قيمىلدارىن ۇزدىكسىز وتكىزىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەرگە ”جان بىتىرەتىندىكتەرىن“ ٴبىلدىردى.
سول كۇنى بۇراتالا موڭعۇل اۆتونوميالى وبلىستىق مۇراجاي ”وتكەندەردى ساعىنا ەسكە الۋ، بايىرعى اۋەندەردى جالعاستىرۋ“ اتتى چيڭميڭ كۇنگى قوعامدىق تاربيە قيمىلىن ورىستەتىپ، بۇراتالا قالالىق 7 ـ ورتا مەكتەپتىڭ 32 وقۋشىسىن ات سالىسۋعا ۇسىنىس ەتتى. وقۋشىلار ٴتۇسىندىرۋشىنىڭ جەتەكشىلىگىندە ٴدارى ٴيىسى اڭقىعان جۋساندى دەنساۋلىق ساقتاۋ بالعاسىن جاساپ، يىق ـ كوكجەلكەنى ۇرعىلاۋدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ونىمدىلىگىن سەزىندى ٴارى قورالانا وتىرىپ الىپ چيڭتۋاننان اۋىز ٴتيىپ، داستارقانداعى چيڭميڭ مادەنيەتىن سەزىندى.
تۇرپان مۇراجايى جۋىقتا ”بوياۋلى قاعاز كەزقۇيرىق ارقىلى چيڭميڭدى كەسكىندەۋ، مادەنيەت مۇرالارى سۋرەتىن قۇراستىرۋ ارقىلى وركەنيەتتى جالعاستىرۋ“ نەگىزگى تاقىرىپتىق قيمىلىن وتكىزدى، ورتا، باستاۋىش مەكتەپتىڭ 40تان استام وقۋشىسى ٴتۇسىندىرۋشىنىڭ جەتەكشىلىگىندە تاس قۇرالدار، قىش بۇيىمدار، حۇجاتتار سياقتى مادەني ەسكەرتكىش كورمەسىن جۇيەلى ەكسكۋرسيالاپ، تۇرپاننىڭ تاريحىمەن تانىستى. امالياتتا ايگىلەۋ بۋىنىنداعى حاتكەرلىك ۇيرەنۋ جانە مادەني ەسكەرتكىشتەر سۋرەتىن قۇراستىرۋ باسەكەسى، قولا قۇرالداردىڭ ناقىشتارىن قالپىنا كەلتىرۋ، بايىرعى جازۋلاردى ەلىكتەپ جازۋ بارىسى جاستار مەن ورەندەرگە ٴداستۇرلى ونەردىڭ كەرەمەتىن سەزىندىردى.
چيڭميڭ دەمالىسى كەزىندە شينجياڭ مادەنيەت سارايى ”چيڭميڭ مەرەكەسى جانە چيڭميڭ رۋحى“ اتىندا ينتەرنەت جەلىسىندە لەكسيا وتكىزدى؛ ٴۇرىمجى قالاسى تيانشان رايونى يفاڭ ياجۇي شاعىن اۋماعى «شينجياڭنىڭ ٴتورت تاريحى كورمەسى» مەن «قالايشا وتباسى بولادى — حانزۋشا ارىپتەردەگى مەملەكەت سۇيىسپەنشىلىگى» بىرلەسكەن كورمەسىن وتكىزدى؛ ٴۇرىمجى قالالىق كوركەمونەر تەاترحاناسى ”چيڭميڭ كەزىندە“ اتتى توعىسپالى كۇي مۋزيكا ساۋىعىن وتكىزىپ قىزىل كلاسسيكالىق شىعارمالاردى ورىندادى... ٴداستۇر مەن وسى زامان توعىسىپ، چيڭميڭ مادەنيەتى شينجياڭنىڭ بايتاق دالاسىندا تىرشىلىك تىنىسىن ايگىلەدى.
كوكتەمنىڭ تىرشىلىك تىنىسى تاسقىندادى، مەرەكەدە ساياحاتتاۋ، كوكتەم كوركىن تاماشالاپ، بايتاق تا كوركەم شينجياڭدى سەزىنۋ باسىم كوپ ساندى ادامداردىڭ تالعامىنا اينالدى.
4 ـ ايدىڭ 4 ـ كۇنى باعراش اۋدانى باعراش كولى داحىكوۋ كورىنىس ٴوڭىرى ساياحاتتىڭ قاۋىرت كەزىن قارسى الدى، بۇكىل ەلدىڭ جەر ـ جەرىنەن جەتكەن ساياحاتشىلار ”شولدەگى سۋلى مەكەنگە“ كەلىپ، كولدىڭ كوركىن، تاۋدىڭ تابيعاتىن تاماشالاپ، كولدەن الىنعان ٴدامدى تاعامداردان اۋىز ٴتيىپ، ەرەكشە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن ساتىپ الدى. تاڭ ساۋلەسى توگىلە بەرە ساياحاتشىلار كورىنىس تاماشالاۋ تەكشەسىندە تۇرىپ ”كولدەن كوتەرىلگەن كۇن + قۇمداعى قيما سۋرەتتىڭ“ لەزدىك ايرىقشا كوركەمدىگىن اپپارات كوزىنە ٴتۇسىردى. شارباق جولدىڭ قاسىندا بالالار كولدەگى بالىقتارعا جەم شاشىپ مارە ـ سارە بولدى، اپپارات ٴۇنى مەن قۋانىش كۇلكىسى ٴبىر ٴسات تە تولاس تاپپادى.
كوكتەم گۇلىن قىزىقتاپ، بەيزاتتىق مادەنيەت ونەرىن تاماشالادى... كونەشار اۋدانىنىڭ تەرەڭ مادەنيەت مايەگى مەن وزگەشە تابيعات كورىنىسى قىرۋار ساياحاتشىنى باۋرادى. 4 ـ ايدىڭ 4 ـ كۇنى كونەشار اۋدانى وعۇساق قالاشىعى تومەنگى وعۇساق قىستاعى جۇڭگو شينجياڭ ۇلتتىق مۋزيكا اسپاپتار قىستاعى كورىنىس وڭىرىندە توپ ـ توپ ساياحاتشى ٴاربىر مۋزيكا اسپابىن جاساۋ شەبەرحاناسىنا باس سۇعىپ، داپ، دۋتار سياقتى مۋزيكا اسپاپتارىنىڭ جاسالۋ شەبەرلىگى مەن جاسالۋ بارىسىن ەگجەي ـ تەگجەيلى ۇعىسىپ جاتتى ٴارى ٴالسىن ـ ٴالى قول تەلەفوندارىمەن ۇستالاردىڭ جۇيرىك ونەرىن ەستەلىككە الىپ جاتتى.
كونەشار اۋدانى لياۋيۋان قالاشىعىندا 3000 مۋدان استام جەردەگى بادام گۇل اشىپ قالىڭ ساياحاتشىلاردى باۋرادى. كوپشىلىك گۇل اراسىنداعى جان جولدا سەيىلدەپ نەمەسە تۇرا قالىپ گۇل تاماشالاپ، ياكي سۋرەتكە ٴتۇسىپ ەستەلىك قالدىرىپ، بادام گۇلىنىڭ حوش ٴيىسى مەن اسەمدىگىن جاقىن ارالىقتان سەزىندى. ”گۇل تەڭىزىندە سەرۋەن قۇرىپ، كوڭىلىمىز تىپتەن كوتەرىلدى“. قاشقارلىق ساياحاتشى سۋ ياڭياڭ جانۇياسىنداعىلارمەن بىرگە كوكتەمگى سەيىلگە شىعىپ، گۇل تاماشالاپ، كوكتەمگى كۇننىڭ قىزىعىنا باتتى.
4 ـ ايدىڭ 4 ـ كۇنى 3 كۇنگە جالعاسقان الاتاۋ قالاسىنىڭ ”مەملەكەت قاقپاسىنداعى كوكتەمگى سەرۋەن“ اتتى حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ قيمىلى تۇڭعىش توپتاعى شەكارا وتكەلىن تەگىن ساياحاتتايتىن ساياحاتشىلار ۇيىرمەسىن قارسى الدى. چيڭميڭ دەمالىسى كەزىندە الاتاۋ قالالىق مادەنيەت ـ ساياحات مەكەمەسى تۇڭعىش رەت ”الاتاۋ ساعاسىنا تەگىن ساياحات“ اتتى حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ قيمىلىن ورىستەتتى. جەلى جوباسى مەملەكەت قاقپاسى مادەنيەتى، قىزىل تاريح، تابيعات كورىنىسىن شەكارا اتتاعان ساۋدا ەرەكشەلىگىمەن بىرلەسىتىرىپ، ساياحاتشىلاردىڭ ەلىتە سەزىنۋ ارقىلى شەكارا ٴوڭىردىڭ دامىعان شىت جاڭا بەينەسىن تۇسىنۋىنە مۇمكىندىك جاسادى.
14 ـ كەزەكتى شينجياڭ · ىلە ورىك گۇلى مادەنيەت ـ ساياحات ماۋسىمى، 2025 ـ جىلعى حوتان ايماعىنىڭ ”گۇل ماۋسىم ساياحاتى“ جانە حوتان اۋدانىنىڭ 7 ـ كەزەكتى ”كوكتەمدە شاپتول گۇل تەڭىزىن تاماشالاۋ“ جەلىلەس قيمىلدارى، كونەشار اۋدانىنىڭ ”كوكتەمدە ساڭىراۋقۇلاق تەرۋ·بالىق اۋلاۋدىڭ شەكسىز قىزىعىنا باتۋ“ جەلىلەس قيمىلدارى... چيڭميڭ دەمالىسى كەزىندە جەر ـ جەردەگى باي مازمۇندى ساياحات مەرەكەسىن قۇتتىقتاۋ قيمىلدارى ساياحاتشىلاردى كوكتەم قۇشاعىنا ەنىپ، كوركەم كورىنىستەردى بىرگە تاماشالاۋعا باۋرادى.
