جوعارى دەڭگەيدە سىرتقا ەسىك اشۋدى تاباندىلىقپەن ىلگەرىلەتەيىك
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى
4 ـ ايدىڭ 2 ـ كۇنى امەريكا سىرتقا ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسى“ جوسپارىن اتقاراتىندىعىن جاريالاپ، بۇكىل الەم كولەمىندە ساۋدا شايقاسىن قوزعاپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ كۇشتى نارازىلىعىن تۋدىرىپ، امەريكانى قامتىعان الەمدىك فينانس بازارىندا زور كولەمدە تولقۋ تۋدىردى. جۇڭگو قاجەتتى قارسى شارالاردى دەر كەزىندە باتىل اتقارىپ، حالىقارالىق قوعاممەن بىرگە امەريكانىڭ كەدەن باجىسى جونىندەگى زورەكەرلىك، وكتەمدىك ارەكەتىنە قارسى تۇرىپ، كوپ جاقتىلىقتى جانە ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋىن باتىل قورعادى.
امەريكانىڭ ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسى“ ساياساتىنىڭ لوگيكاسى بىلىققان، نەگىزگى ەكونوميكالىق زاڭدىلىققا قايشى. امەريكا جاقتىڭ باجى مولشەرىن ەسەپتەۋى قارابايىر دا دورەكى، ٴار ەلگە (وڭىرگە) باعىتتاپ تۇراقتاندىرعان ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسىنىڭ“ باجى مولشەرى امەريكا جاق جار سالعانداي ”سول ەلدىڭ (ٴوڭىردىڭ) امەريكاعا قاراتقان كەدەن باجىسىنىڭ باجى مولشەرى + كەدەن باجىسىنا جاتپايتىن قامال“ بويىنشا ەسەپتەلگەن ەمەس، كەرىسىنشە قارابايىرلىقپەن امەريكانىڭ سول ەلگە (وڭىرگە) باعىتتاعان ٴتيىمسىز ايىرمانىڭ سول ەلدىڭ (ٴوڭىردىڭ) امەريكاعا ەكسپورت سوماسىنان يەلەيتىن سالىستىرماسىن ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسى“ باجى مولشەرىن تۇراقتاندىرۋدىڭ ماڭىزدى نەگىزى ەتىپ، وسى سالىستىرمانى تەڭ جارتىسىنداي كەمەيتكەن سوڭ قوسىپ الىناتىن كەدەن باجىسىنىڭ باجى مولشەرى ەتتى، ەسەپتەۋ ٴادىسى تىم تالعاۋسىز، ۇيلەسىمدى دە ورىندى نەگىزى كەمشىل. امەريكا جاقتىڭ ”ٴتيىمسىز ايىرمانىڭ جويىلۋىن“ جۇزەگە اسىرۋ نيەتى ورىندالمايدى، امەريكانىڭ قوماقتى ساۋدا ٴتيىمسىز ايىرماسىنىڭ ار جاعىنداعى تۇپكى ٴمانى امەريكانىڭ ەل ٴىشى ەكونوميكاسى تەپە ـ تەڭدىگىنىڭ بۇزىلۋى. حالىق شارۋاشىلىعىن ەسەپتەۋ تۇرعىسىنان الىپ قاراعاندا، ٴبىر ەلدىڭ ۇنەمىلىك نىسانىنىڭ پايدالى، الدە قىزىل سيفرلى بولۋى وسى ەلدىڭ امانات قويۋى مەن قارجى قوسۋىنىڭ قاتىناسىنا بايلانىستى بولادى. امەريكا ەكونوميكاسىنىڭ تيپتىك ەرەكشەلىگى تومەن امانات، جوعارى تۇتىنۋ، امانات قويۋى ۇزاق ۋاقىت قارجى قوسۋدان تومەن، وسى سەبەپتى امالسىزدان ساۋداداعى قىزىل سيفر فورماسى ارقىلى شەتەلدىڭ امانات اقشاسىن مولىنان پايدالانادى، بۇل امەريكانىڭ ساۋداداعى ٴتيىمسىز ايىرماسىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ٴارى ۇزاق ۋاقىت ورىن تەبۋىنىڭ ٴتۇبىرلى سەبەبى، امەريكا ەكونوميكاسىنداعى ىشكى سيپاتتى، قۇرىلىمدىق سيپاتتى، ۇلاسپالى سيپاتتى جايت بولىپ تابىلادى. قورعامپازدىقتىڭ امەريكانىڭ جاساۋ كاسىبىن ”قايتا ٴتىرىلتۋى“ قيىن، كەدەن باجىسىن كوبەيتۋ ساۋداداعى ”ٴتيىمسىز ايىرمانىڭ جويىلۋىن“ تىپتەن جۇزەگە اسىرا المايدى.
امەريكانىڭ ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسى“ تيپتىك كەدەن باجىسى زورەكەرلىك ارەكەتى، دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ەرەجەسىنە قايشى. امەريكانىڭ ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسى“ قازىر بار حالىقارالىق ەكونوميكا ـ ساۋدا ٴتارتىبىن ٴبۇلدىرىپ، امەريكانىڭ مۇددەسىن حالىقارالىق قوعامنىڭ ورتاق مۇددەسىنەن جوعارى ورىنعا قويادى. ونىڭ ايتىلمىس ”تەڭ“ دەگەن قۋاتتاماسىنىڭ الداۋ جانە الجاستىرۋ سيپاتى بار، شىن مانىندە دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ايرىقشا جەڭىلدىك العان ەل ساناتىندا مامىلە جاساۋ پرينسيبىنە قايشى، ونىڭ ايىرماشىلىقتاندىرىلعان باجى مولشەرى دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى مۇشەلەرى اراسىنداعى ٴوزارا كەمسىتپەۋ ۋادەسىنە قايشىلىق جاساپ، امەريكانىڭ ساۋداداعى ٴتيىمسىز ايىرماسى جانە كاسىپ سالاسىنىڭ باسەكەلىك قۋاتىن جوعارىلاتۋ سياقتى ٴوز ماسەلەلەرىن شەشۋگە پايداسىز بولىپ قانا قويماي، قالىپتى حالىقارالىق ەكونوميكا ـ ساۋدا ٴتارتىبىن جانە الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ حاۋىپسىزدىگىن، ورنىقتىلىعىن دا اۋىر دارەجەدە بۇلدىرەدى. امەريكا جاقتىڭ ساياساتى شىعارىلىسىمەن ـ اق حالىقارالىق قوعامنىڭ جاپپاي سىنداۋىنا جانە قارسىلىعىنا تاپ بولدى. ەۆروپا وداعى كوميتەتىنىڭ ٴتوراعاسى فون دەر لەيەن مىنانى ٴبىلدىردى: امەريكانىڭ ”تەڭ كەدەن باجىسى“ ساياساتى ونىڭ جەتپەكشى بولعان ماقساتىنا مۇلدە قيعاش، ەۆروپا وداعى جاق قارسى شارا قولدانادى. برازيليا پارلامەنتى ەكونوميكالىق تەپە ـ تەڭدىك جوباسىن ماقۇلداپ، ۇكىمەتتىڭ شارا قولدانىپ، امەريكا جاقتىڭ ساۋدا قامالىنا توتەپ بەرۋىنە ۇقىق بەردى. چيلي زۇڭتۇڭى بورريچ مىنانى ٴبىلدىردى: امەريكا ۇكىمەتىنىڭ وسى سىڭار جاقتىلىق ارەكەتى دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى جۇلگەسىندەگى پرينسيپتىڭ ٴبارىن قايىرىپ قويدى، بۇل ”وكتەمدىكتىڭ ٴوزى اقيقات“ دەيتىن ۇستانىمعا قۇشاق اشقاندىق بولىپ تابىلادى. اۆستراليا زۇڭليى البانەزە امەريكانىڭ كەدەن باجىسى ساياساتىنىڭ لوگيكالىق نەگىزى جوقتىعىن، ەكى ەلدىڭ سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناسىنىڭ نەگىزىنە قايشى كەلگەندىگىن سىندادى. امەريكانىڭ ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسى“ ساياساتى ٴوز ەلىندە دە جۇرت نازارىنان قالىپ، امەريكانىڭ ىشكى كاپيتال بازارى تالاي كۇن ٴۇرتىس تومەندەدى، 4 ـ ايدىڭ 4 ـ كۇنى نيۋ ـ يوركتەگى 3 ۇلكەن جارنا كورسەتكىشىنىڭ تومەندەۋ مولشەرى تۇگەلدەي %5تەن اسىپ، ۆلل ـ ستريت كوشەسىندەگى ۇرەيلەنۋ كورسەتكىشى ٴبىر كۇندە ـ اق %46 ورلەدى، بازار وزىنە ٴتان ادىسپەن ٴوز تۇرعىسىن ايگىلەپ، ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسىنىڭ“ تۋدىرۋ مۇمكىندىگى بار وزىنە پالە تابۋ اسەرىنە قاتتى الاڭداۋشىلىق بايقاتتى.
جۇڭگو جاقتىڭ قارسى ارەكەتى ورىندى، ۇيلەسىمدى، زاڭدى، امەريكانىڭ ماسەلەنى شەشۋدىڭ دۇرىس جولىنا ٴتۇسۋىن ٴۇمىت ەتەمىز. امەريكانىڭ ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسى“ ساياساتىنا مەڭزەس، جۇڭگو دەر كەزىندە قاجەتتى قارسى شارا قولدانىپ، ٴوزىنىڭ زاڭدى ۇقىق ـ مۇددەسىن جانە دامۋ مۇددەسىن باتىل قورعايدى. جۇڭگونىڭ ساۋدا شايقاسى جونىندەگى تۇرعىسى دايەكتى ٴارى ايقىن، جۇڭگو جاق ساۋدا شايقاسىن جۇرگىزۋدى قالامايدى، ويتكەنى ساۋدا شايقاسىندا جەڭىمپاز بولمايدى، ايتسەدە جۇڭگو جاق ساۋدا شايقاسىن جۇرگىزۋدەن دە قورىقپايدى، امەريكا جاق ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسى“ شاراسىن شىعارعان ەكەن، جۇڭگو جاق تابيعي تۇردە وعان تەڭ قارسى شارا اتقارادى. جۇڭگو _ امەريكا ەكونوميكا ـ ساۋدا قاتىناسىنىڭ ٴمانى ٴوزارا تيىمدىلىك جەتكىزىپ بىرگە يگىلىككە كەنەلۋ بولۋعا ٴتيىس. جۇڭگو مەن امەريكا ەكى ٴىرى ەل رەتىندە، كەيبىر ەكونوميكا ـ ساۋدا الاۋىزدىعىنىڭ بولۋى قالىپتى جاعداي، ەكى جاق ٴوزارا قۇرمەت ەتۋ، تەپە ـ تەڭ مامىلە جاساۋ نەگىزىندە، كەڭەسۋ ارقىلى ٴارقايسىسىنىڭ ٴجىتى قاداعالاعان ماسەلەلەرىن شەشۋ ٴتاسىلىن تابۋى، ٴوز بىلگەنىمەن شاۋجايلاۋ، قىسىم جاساۋ، ٴتىپتى، شەكسىز قىسىم ٴتۇسىرۋ ٴادىسىن قولدانباۋى كەرەك. ٴبىز امەريكا جاقتى دەرەۋ قاتە ٴتاسىلدى تۇزەتىپ، جۇڭگومەن جانە قاتىستى ٴارقايسى جاقتارمەن بايلانىس جاساۋدى، تىلدەسۋدى كۇشەيتىپ، ەكونوميكا ـ ساۋدا الاۋىزدىعىن لايىقتى شەشۋگە قۋزايمىز.
جۇڭگو كوپ جاقتىلىقتى تاباندىلىقپەن قورعايدى، ٴار ەلمەن بىرگە ەركىن ساۋدانى جەبەپ، ٴوزارا تيىمدىلىك جەتكىزىپ بىرگە يگىلىككە كەنەلۋدى جۇزەگە اسىرۋدى قالايدى. ٴبىز الەمدەگى نەگىزگى ەكونوميكالىق تۇلعالارمەن جانە قالىڭ وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەرمەن بىرگە كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسىن، ەرەجەسىن رەفورمالاپ، كەمەلدەندىرىپ، الەمدىك ساۋدا مەن قارجى قوسۋدىڭ ەركىن، قولايلى بولۋىن ىلگەرىلەتىپ، دوستىق تيبىندەگى حالىقارالىق ەكونوميكا ـ ساۋدا ەكولوگياسىن بەلسەنە سومداۋدى قالايمىز. ٴبىز ٴوز كۇشىنە سۇيەنىپ ەسىك اشۋدى اناعۇرلىم زور سەرپىنمەن ىلگەرىلەتىپ، شەتەل قارجى قوسقان كاسىپورىنداردى قامتىعان ٴتۇرلى شارۋاشىلىق تۇلعاسىنىڭ ٴبارىن بىردەي كورىپ، تەڭ مامىلە جاساپ، شەتەل ساۋداگەرلەرىنىڭ قارجى قوسۋىن جەبەۋ ٴتۇزىلىسىن، مەحانيزمىن رەفورمالاپ، كەمەلدەندىرىپ، شەتەل قارجى قوسقان كاسىپورىنداردىڭ فاكتورعا يە بولۋ، تولىمدىلىق رۇقساتى، ولشەم جاساۋ، ۇكىمەتتىك ساتىپ الۋ سياقتى جاقتارداعى ازاماتتىق مامىلەسىن قامتاماسىز ەتىپ، بازارلانعان، زاڭمەن باسقارىلاتىن، حالىقارالانعان بىرەگەي شارۋاشىلىق ـ ساۋدا ورتاسىن بەلسەنە قالىپتاستىرامىز. ٴبىز بۇكىل الەمگە باعىتتالعان جوعارى ولشەمدى ەركىن ساۋدا اۋماعى تورىن جەدەل كەڭەيتىپ، فورماسى الۋان ٴتۇرلى كوپ جاقتى، ەكى جاقتى ەكونوميكا ـ ساۋدا كەلىسىمىن كەڭەسىپ جاساۋدى ىلگەرىلەتىپ، ٴار ەلمەن بىرگە اناعۇرلىم تىعىز، ٴوزارا ٴتيىمدى ەكونوميكا ـ ساۋدا قارىم ـ قاتىناسىن ورناتىپ، ساۋدا سەرىكتەرىمىزدىڭ جۇڭگو دامۋىنىڭ پايداسىنان اناعۇرلىم ويداعىداي يگىلىكتەنۋىنە مۇمكىندىك جاسايمىز. ٴبىز الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ ورنىقتىلىعىن اناعۇرلىم زور سەرپىنمەن قورعاپ، كاسىپورىنداردى تارتىپپەن ”شەتەلگە بەت الۋعا“ جەتەكتەپ، جەرگىلىكتى ورىندارعا اناعۇرلىم كوپ قارجى قوسۋ، جۇمىستاندىرۋ جانە كاسىپ سالاسىن دامىتۋ ورايىن ازىرلەپ، دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ گۇلدەنۋىن، ورنىقتىلىعىن جەبەيمىز.
جۇڭگو باستان ـ اياق الەمدىك ەكونوميكانىڭ ورنىقتىرعىشى جانە پاناسىنى بولىپ كەلدى، شەتەل قارجى قوسقان كاسىپورىنداردىڭ جۇڭگوعا كەلىپ قارجى قوسۋىن، كاسىبىن كوركەيتۋىن قارسى الامىز. جۇڭگو دۇنيە جۇزىندەگى ەكىنشى ۇلكەن ەكونوميكالىق تۇلعا، الەمدىك ەكونوميكانىڭ ارتۋىنا ۇلەس مولشەرى ۇزاق ۋاقىت %30 اينالاسىنداعى دەڭگەيدى ساقتاپ كەلەدى، وتكەن ٴبىر مەزگىلدە مەيلى الدىڭعى عاسىردىڭ سوڭىنداعى ازياداعى فينانس داعدارىسى بولسىن، الدە 2008 ـ جىلعى حالىقارالىق فينانس داعدارىسى بولسىن، بارلىعىندا الەمدىك ەكونوميكانىڭ ورنىقتىلىعى ٴۇشىن ماڭىزدى رول ساۋلەلەندىردى. قازىرگى ۋاقىتتا جۇڭگونىڭ اسا ٴىرى كولەمدى بازارى جانە كەمەلدى كاسىپ سالاسى جۇيەسى بار، الەمدەگى ەكىنشى ۇلكەن تۇتىنۋ بازارى، الەمدەگى ەڭ زور كولەمدەگى ورتاشا كىرىستى قاۋىم بار، سىرتقى حاۋىپ ـ قاتەرلەرگە، سىن ـ سايىستارعا توتەپ بەرۋدىڭ بەرىك نەگىزىن جانە قۋاتتى سەرپىمدىلىگىن ازىرلەگەن. سونىمەن بىرگە جۇڭگو ەكونوميكاسى جاڭالىققا بەت الىپ، وسىزاماندانعان كاسىپ سالاسى جۇيەسىن جەدەل قۇرىپ، جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋدا، جاساۋ كاسىبىنىڭ وزىق، سيفرلى، جاسىل دامۋ جاعدايى كورنەكتىلەنىپ، جاڭا تەحنولوگيا، جاڭا ٴونىم، جاڭا كاسىپ كۇيى جەدەل جارىققا شىعىپ، شەتەل قارجىسىن باۋرايتىن قۇنارلى توپىراق بولا بەرەدى. ونان دا ماڭىزدىسى، جۇڭگو ساياسي جاعدايدىڭ ورنىقتىلىعىن، قوعامنىڭ تىنىشتىعىن ۇزاق ۋاقىت ساقتادى، ساياساتتىق ورتاسىنىڭ ايقىندىلىعى سىرتقى ورتانىڭ ايقىنسىزدىعىمەن انىق سالىستىرما قالىپتاستىردى. پارتيا 20 ـ كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ٴۇشىنشى جالپى ماجىلىسىندە اناعۇرلىم جوعارى دەڭگەيدەگى اشىق تيپتەگى ەكونوميكالىق جاڭا ٴتۇزىلىس ورناتۋ باسا دارىپتەلىپ، الداعى ٴبىر مەزگىلدەگى جوعارى دەڭگەيدە سىرتقا ەسىك اشۋدى كەڭەيتۋگە ايقىن تۇزىمدىك جۇلگە ازىرلەدى. جۇڭگو جاق سىرتقا ەسىك اشۋ جونىندەگى زاڭ، زاڭ ـ ەرەجە جۇيەسى قۇرىلىسىن ۇزدىكسىز كۇشەيتىپ، شەتەل ساۋداگەرلەرى قارجى قوسۋ زاڭىن ٴونىمدى اتقارىپ، شەتەلدىك قارجى قوسۋشىلار ٴۇشىن جاريا، ورنىقتى، مەجەلى ساياساتتىق ورتا قالىپتاستىرادى. ٴدال وسىنداي تاتىمدى ايقىندىلىق سەبەبىنەن بارعان سايىن كوپ حالىقارالىق قارجى قوسۋشىلار جۇڭگونىڭ بازارىن جانە دامۋ بولاشاعىن جاقسى باعالادى. جۇڭگو جاق الەمدەگى ٴار ەل كاسىپورىندارىنىڭ جۇڭگوعا كەلىپ قارجى قوسىپ كاسىبىن كوركەيتىپ، جۇڭگو بازارى دامۋىنىڭ وراسان زور ورايىنان بىرگە يگىلىكتەنۋىن قارسى الادى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 4 ـ ايدىڭ 6 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
