زەيىن ـ زەردەنى شوعىرلاندىرا وتىرىپ، ٴوز ٴىسىمىزدى ويداعىداي ىستەيىك
حالىق گازەتىنىڭ شولۋشىسى
امەريكا ۇكىمەتى دۇنيە ٴجۇزى اۋقىمىنا قارسى ارەكەتتەنىپ، ەلىمىزدى قامتىعان نەگىزىنەن بارلىق ساۋدا سەرىكتەرىنە ايتىلمىس ”تەڭ كەدەن باجىسىن“ شىعاردى، ەلىمىز دەر كەزىندە باتىل دا پارمەندى قارسى شارا قولدانىپ، بۇكىل دۇنيە ٴجۇزىنىڭ نازارىن ايرىقشا اۋداردى. قازىر امەريكانىڭ بەتالدى قولدانعان كەدەن باجىسىنىڭ بىزگە جاسايتىن ىقپالىنا وبيەكتيۆ تالداۋ جاساپ، ەلىمىز ەكونوميكاسى دامۋىنىڭ تاماشا اۋقىمىنا بايىپتىلىقپەن قاراپ، امەريكانىڭ وسى رەتكى تەجەۋىنە توتەپ بەرۋ سەنىمىمىزدى بەكەمدەۋىمىز كەرەك.
(1) امەريكانىڭ بەتالدى قولدانعان كەدەن باجىسى بىزگە سوققى جاسايدى، ٴبىراق ”اسپان قۇلاپ تۇسپەيدى“. وسى رەت امەريكا ۇكىمەتى بىزگە %34 كەدەن باجىسىن قوستى، بۇعان وسىدان بۇرىن قوسىلعان كەدەن باجىسىن قوسقاندا، ەكى جاقتى ساۋدانى اۋىر دارەجەدە تەجەيدى دە، قىسقا ۋاقىت ىشىندە ٴبىزدىڭ ەكسپورتىمىزعا ساقتانۋعا بولمايتىن كەرى ىقپال جاساپ، ەكونوميكانىڭ شەگىنۋ قىسىمىن ارتتىراتىن بولادى.
دەسەدە، جۇڭگونىڭ ەرەكشە ۇلكەن كولەمدەگى ەكونوميكالىق تۇلعا ەكەندىگىن، امەريكانىڭ كەدەن باجىسى زورەكەرلىگىنىڭ سوققىسىنا قاراتا، ٴبىزدىڭ قىسىمعا توتەپ بەرۋ قۋاتىمىزدىڭ كۇشتى ەكەندىگىن كورە ٴبىلۋىمىز كەرەك. تاياۋ جىلداردان بەرى، ٴبىز بەلسەنە كوپ نەگىزدى بازار قۇرىپ، امەريكا بازارىنا يەك سۇيەۋىمىز تومەندەدى. ٴبىزدىڭ امەريكاعا ەكسپورتىمىزدىڭ جالپى ەكسپورتتا يەلەيتىن ۇلەسىمىز 2018 ـ جىلعى %19.2تەن 2024 ـ جىلى%14.7كە تومەندەدى، امەريكاعا ەكسپورتىمىزدىڭ تومەندەۋى تۇتاس ەكونوميكامىزعا ويرانداۋ سيپاتتى ىقپال جاسامايدى. امەريكانىڭ كوپتەگەن ونىمدەردە بىزگە يەك سۇيەۋى ٴبىرشاما جوعارى. قازىر امەريكا كوپتەگەن تۇتىنۋ بۇيىمدارىندا جۇڭگودان قول ۇزە المايدى، كوپتەگەن قارجى قوسقان ونىمدەر مەن ارالىق ونىمدەردى دە جۇڭگودان يمپورت ەتۋىنە تۋرا كەلەدى، ٴبىر ٴبولىم ٴونىم تۇرلەرىندە يەك سۇيەۋ دارەجەسى %50تەن اسادى، حالىقارالىق بازاردان مۇنىڭ ورنىن باساتىن قايناردى قىسقا ۋاقىت ىشىندە تابۋى قيىن. بۇكىل دۇنيە جۇزىندە ٴوندىرۋ ـ قامداۋ تىزبەگى ىشكەرىلەي توعىسقان ۇلكەن جاعدايدا جۇڭگو ـ امەريكا ساۋداسىنىڭ بۇكىلدەي ٴۇزىلىپ قالۋى مۇمكىن ەمەس. جاڭادان گۇلدەنگەن بازارلاردىڭ ەكونوميكا ـ ساۋدا سەلبەستىگىنىڭ كومەسكى كۇشى زور بولىپ، كۇن سايىن ٴبىزدىڭ سىرتقى ساۋدانى ورنىقتىرۋىمىزدىڭ ماڭىزدى نەگىزىنە اينالىپ بارادى. ەلىمىز بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى 150 نەشە مەملەكەت پەن رايوننىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىگى، 2018 ـ جىلدان بەرى، ٴبىزدىڭ شىعىس وڭتۇستىك ازيا ەلدەرى وداعىنا ەكسپورت سالىستىرمامىز %12.8 تەن %16.4كە جوعارىلادى، ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇراتىن ەلدەرگە ەكسپورت سالىستىرمامىز %38.7 تەن %47.8كە جوعارىلادى، ونىڭ ۇستىنە ٴبىرشاما تەز ارتۋ تەبىنىن ساقتادى. ەل ٴىشى بازارىنىڭ قىسىمدى باياۋلاتۋ ٴورىسى كەڭ بولىپ، ماڭىزدى ارتقى شەپ سانالادى. ساناققا قاراعاندا، 2024 ـ جىلى ٴبىزدىڭ ەكسپورت ناتيجەسى بار نەشە ٴجۇز مىڭ كاسىپورنىمىزدىڭ ىشىندە %85كە تاياۋ كاسىپورىن ىشكە ساتۋ جۇمىسىن ٴبىر ۋاقىتتا ورىستەتىپ، ىشكە ساتۋ سوماسى جالپى ساتۋ سوماسىنىڭ %75كە جۋىعىن يەلەگەن. مەملەكەت قازىر ”ەكسپورتتى ىشكە ساتۋعا ويىستىرۋ“ ساياساتىنداعى بوگەتتى تۇيىندەردى، توسقاۋىل تۇيىندەردى جەدەل اشۋدا، ىشكى سۇرانىستى كەڭەيتۋ ساياساتتارى دا كۇش سالا كەڭەيتىلىپ، ىشكى سۇرانىس بازارىنىڭ سيىمدىلىق ونىمدىلىگى كۇن سايىن كورنەكتىلەنۋدە.
(2) كەزەكتە ەلىمىزدىڭ ەكونوميكاسى ورنىقتى جاقساردى، امەريكانىڭ كەدەن باجىسى سوققىسىنا توتەپ بەرەتىن جىگەرىمىز، سەنىمىمىز بار. 2017 ـ جىلى امەريكا جۇڭگوعا قاراتا ساۋدا شايقاسىن قوزعاعاننان بەرى، مەيلى امەريكا قالاي سوققىلاسا دا، قالاي قىسىم تۇسىرسە دە، ٴبىز باستان ـ اياق دامۋ مەن العا باسۋدى ساقتاپ، ”قىسىم تۇسكەن سايىن كۇشەيەتىن“ توزىمدىلىكتى ايگىلەدىك، بۇل ٴبىزدىڭ سىرتقى سوققىعا توتەپ بەرۋىمىزدەگى ەڭ ۇلكەن سەنىمىمىزگە اينالدى. ەكونوميكالىق اينالىم ۇزدىكسىز جاقساردى. تاياۋ جىلداردان بەرى، ٴبىز ۇزدىكسىز قامداۋدى ساپالىلاندىرىپ، سۇرانىستى جاقسارتىپ، ەل ٴىشى ەكونوميكالىق اينالىمىن ىركىلىسسىزدەندىرىپ، ەكونوميكانىڭ ىشكى قوزعاۋشى كۇشىن كورنەكتى كۇشەيتتىك، اسىرەسە، بىلتىر 9 ـ ايدىڭ 26 ـ كۇنى ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ ماجىلىسىنەن كەيىن، ٴبىر قىدىرۋ جاڭا شىعارىلعان ساياساتتاردىڭ تياناقتانۋىنا بايلانىستى، ەل ٴىشى ەكونوميكاسى ۇزدىكسىز قايتا ورلەپ، جاقساردى. بيىل الدىڭعى 2 ايدا قارجى قوسۋ، تۇتىنۋ سياقتى ىشكى سۇرانىستىڭ ارتۋى مەجەدەگىدەن جاقسى بولدى، ەكسپورت العاشقى ادىمدا سىننان ٴوتتى، جاساۋ كاسىبى مەن قىزمەت وتەۋ كاسىبىنىڭ PMIى ۇزدىكسىز جوعارىلادى، ٴبىرىنشى ماۋسىمدا %5تەن استام ارتۋدى جۇزەگە اسىرۋدان ٴۇمىت بار. عىلىم ـ تەحنولوگيانىڭ قۋات ۇستەۋى ۇزدىكسىز كۇش شىعاردى. ٴبىز جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى دامىتۋ سىندى ەڭ ماڭىزدى قامداۋدى مىقتى يگەرىپ، عىلىم ـ تەحنولوگيادا جاڭالىق اشۋ ارقىلى كاسىپ سالاسىندا جاڭالىق اشۋعا جەتەكشىلىك ەتۋگە تاباندى بولىپ، ەلەكتر تىزبەگى، جاساندى زەردە، ادام ٴپىشىندى قۇلتەمىر سياقتى سالالاردا كوپ تۇيىننەن قامال الىپ، جۇڭگونىڭ عىلىم ـ تەحنولوگيادا جاڭالىق اشۋىنىڭ وراسان زور ومىرشەڭ كۇشىن ايگىلەدىك. ”القىمداۋ“، قىسىم ٴتۇسىرىپ تەجەۋ تەك جۇڭگونى ٴتۇيىندى سالالارداعى وزەكتى تەحنولوگيالاردان قامال الۋدى جەدەل جۇزەگە اسىرۋعا ماجبۇرلەيدى. حاۋىپ ـ قاتەردى باسەڭدەتۋ ونىمدىلىگى كورنەكتى بولدى. تاياۋ جىلداردان بەرى، ٴبىز ىشكى ـ سىرتقى قىسىمعا توتەپ بەرىپ، قيىن ٴارى دۇرىس ىستەردى ىستەۋگە تاباندى بولىپ، قورا ـ جاي، جەرگىلىكتى ۇكىمەت قارىزى، ورتا، شاعىن فينانس قۇرىلىمدارى سياقتى ٴتۇيىندى سالالارداعى حاۋىپ ـ قاتەرلەردى ۇزدىكسىز جويدىق. قازىر ٴۇش ۇلكەن حاۋىپ ـ قاتەر ٴونىمدى تىزگىندەلىپ، باسەڭدەۋ كۇيىندە تۇر. قورا ـ جاي بازارى ساۋداسى مەن قوعامدىق سەنىمدىلىكتە بەلسەندى وزگەرىستەر جارىققا شىعىپ، ٴبىرىنشى ساناتتاعى قالالاردىڭ جاقسارۋ جاعدايى ٴبىرشاما كورنەكتى بولدى. ٴار جاقتىڭ مەجەسى ۇزدىكسىز جاقساردى. ەلىمىزدىڭ ۇزاق ۋاقىت ورنىقتى قوعامدىق ورتاسى، ۇزدىكسىز ساپالىلانعان شارۋاشىلىق ـ ساۋدا ورتاسى، كوزدەگەن نىسانادان جازبايتىن، ٴبىر جوبانى سوڭىنا دەيىن جاسايتىن ساياساتتاعى ۇلاسپالىلىعى كاسىپورىندارعا ۇزاق ۋاقىت ورنىقتى مەجە ازىرلەدى. بيىلدان بەرى، ەل ٴىشى ـ سىرتىنىڭ ەلىمىز ەكونوميكاسىنىڭ بولاشاعى جونىندەگى كوزقاراسى كورنەكتى جاقساردى، ەكونوميكالىق سەلبەستىك جانە دامۋ ۇيىمى سياقتى حالىقارالىق ۇيىمدار، سونداي ـ اق ۆلل ـ ستريت كوشەسىندەگى كوپتەگەن فينانس قۇرىلىمدارى ەلىمىز ەكونوميكاسىنىڭ ارتۋى جونىندەگى مەجەسىن ارت ـ ارتىنان جوعارىلاتىپ، جۇڭگونىڭ كاپيتال بازارىنا ۇمىتپەن قارادى ٴارى جۇڭگونىڭ ”تۇراقتىلىعىن“ امەريكا جاقتىڭ ”تۇراقسىزدىعىنا“ توتەپ بەرەتىن پاناسىن سانادى.
(3) امەريكانىڭ كەدەن باجىسىن بەتالدى اتقارۋ سىندى داعدىنى بۇزۋ شاراسىنا قاراتا، ٴبىزدىڭ كوڭىلىمىزدە سان بار، قولىمىزدا امال بار. ٴبىز امەريكامەن 8 جىل ساۋدا شايقاسىن جۇرگىزىپ، مول كۇرەس تاجىريبەلەرىن توپتادىق. حالىقارالىق بازار جاپپاي امەريكانىڭ كەدەن باجىسىن بەتالدى اتقارۋى مەجەدەگىدەن اسىپ كەتتى دەپ قاراعانىمەن، پارتيا ورتالىق كوميتەتى امەريكا جاقتىڭ بىزگە ەكونوميكا ـ ساۋدادا جاڭا ٴبىر رەتكى تەجەۋ ـ قىسىم جۇرگىزەتىندىگىن الدىن الا مەجەلەپ بولعان، ونىڭ تۋدىرۋى مۇمكىن بولعان سوققىسىن دا تولىق مەجەلەپ، توتەپ بەرۋ جوباسىنىڭ الدىن الا مولشەرى مەن ارتىق مولشەرىن دە ٴبىرشاما تولىق دايىنداپ بولعان. بىلتىر ورتالىقتىڭ ەكونوميكالىق قىزمەت ماجىلىسىندە امەريكانىڭ جۇڭگوعا قاراتقان جاڭا ٴبىر رەتكى تەجەۋىنە، قىسىمىنا قالاي توتەپ بەرۋ جونىندە جان ـ جاقتى ورنالاستىرۋ جاسالىپ، ساياسات قۇرال ساندىعىن تولىقتاپ، كەمەلدەندىرىپ، سىرتقى ورتانىڭ ىقپال دارەجەسىنە قاراي ساياساتتى يكەمدى رەتتەپ، قالىپتان تىس كەرى كەزەڭدىك رەتتەۋدى كۇشەيتىپ، ماكرولىق رەتتەۋدىڭ بولجامدىلىعىن، باعىتتامالىلىعىن، ونىمدىلىگىن جوعارىلاتۋ باسا دارىپتەلدى. بيىلعى مەملەكەتتىك ەكى ماجىلىستە ٴبىز شىعارعان كوپتەگەن ساياساتتاردىڭ، مىسالى، بيىلعى قازىنالىق قىزىل سيفر مولشەرىن %4 اينالاسىندا تۇراقتاندىرۋ، مەملەكەت زايومى قارجىسىنان پايدالانىپ ”ەكى جاڭا“، ”ەكى كەلەلى“ جونىندەگى قولداۋدى كەڭەيتۋ سياقتىلاردىڭ بارلىعى قالىپتان تىس ساياساتتىڭ ناقتى بەينەلەنۋى.
بولاشاقتا جاعدايدىڭ قاجەتىنە ساي، زاپاس اقشا مولشەرىن تومەندەتۋ، ٴوسىمدى تومەندەتۋ سياقتى اقشا ساياساتى قۇرالدارىندا تولىق رەتتەۋ مۇمكىندىگى قالدىرىلدى، كەزكەلگەن ۋاقىتتا شىعارۋعا بولادى؛ قازىنا ساياساتىندا شىعىس كۇشەمەلىلىگىن ارتتىرۋ، شىعىس اياق الىسىن تەزدەتۋ ايقىن بەلگىلەندى، قازىنالىق قىزىل سيفر، ارناۋلى قارىز، ەرەكشە مەملەكەت زايومى سياقتىلاردىڭ جاعدايعا قاراي ونان ارى كەڭەيۋ ٴورىسى بار؛ شەكتەن تىس سەرپىنمەن ىشكى تۇتىنۋدى سەرپىلتىپ، بەلگىلەنگەن ساياساتتى جەدەل تياناقتاندىرادى ٴارى دەر كەزىندە ٴبىر توپ زاپاس ساياساتتاردى شىعارادى؛ ناقتى ساياسات ـ شارالار ارقىلى كاپيتال بازارىن باتىل ورنىقتىرىپ، بازار سەنىمىن ورنىقتىرادى، قاتىستى جوبا ساياساتتار ىركەس ـ تىركەس شىعارىلادى؛ ٴار دارەجەلى ۇكىمەتتەر ”ٴبىر كاسىپكە ٴبىر جوبا“، ”ٴبىر كاسىپورىنعا ٴبىر شارا“ ارقىلى سوققىعا ٴبىرشاما زور ۇشىراعان كاسىپتەر مەن كاسىپورىندارعا دالمە ـ ٴدال كومەكتەسىپ، سۇيەمەلدەپ، كاسىپورىنداردىڭ تيجارات تاكتيكالارىن رەتتەۋىنە قولداۋ كورسەتىپ، كاسىپورىنداردىڭ امەريكامەن ساۋدانى مۇمكىندىگىنىڭ بارىنشا ساقتاۋىنا جەتەكشىلىك ەتۋمەن، كومەكتەسۋمەن بىرگە، ەل ٴىشى بازارى مەن امەريكادان سىرت بازاردى اشادى. سونىمەن بىرگە ٴبىز امەريكا جاقتى قاتە ادىستەرىن تۇزەتىپ، تەڭدىك، قۇرمەت ەتۋ، ٴوزارا تيىمدىلىك جاساۋ سىندى تاسىلمەن جۇڭگو جانە دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەرمەن كەڭەسىپ، ساۋدا الاۋىزدىعىن ۇيلەسىمدى شەشۋگە قۋزايمىز.
(4) ٴوز ىستەرىمىزدى بۇلجىماي جاقسى ىستەپ، ەل ٴىشى ەكونوميكا قۇرىلىمىن رەتتەۋ ارقىلى سىرتقى ورتانىڭ رەتتەلۋىنە توتەپ بەرۋىمىز كەرەك. قازىر دۇنيە جۇزىندە 100 جىلدا بولماعان زور وزگەرىس جەدەل قۇبىلىپ، امەريكانىڭ كەدەن باجىسى ساياساتى دۇنيە ٴجۇزى ساياسي، ەكونوميكا جاعدايىنىڭ بەتالىسىنىڭ تۇراقسىزدىعىن ونان ارى ۋشىقتىردى. جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن الەمدىك ٴىرى ەل رەتىندە، ٴبىز قىسىمدى قوزعاۋشى كۇشكە اينالدىرىپ، امەريكا جاقتىڭ سوققىسىنا توتەپ بەرۋدى جاڭا دامۋ ارناسىن جەدەل قالىپتاستىرۋدىڭ، جوعارى ساپالى دامۋدى ىلگەرىلەتۋدىڭ، ەكونوميكالىق قۇرىلىمدى رەتتەۋدى جەبەۋدىڭ ستراتەگيالىق ورايى دەپ قاراپ، ٴوزىمىزدىڭ ورنىقتى دامۋىمىز ارقىلى دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا اناعۇرلىم كوپ ورنىقتىلىق سيپات قوسۋىمىز كەرەك. جوعارى كەدەن باجىسىنىڭ امەريكاعا قاراتقان ساۋدا كەڭىستىگىن ۇزدىكسىز كىشىرەيتۋىنە قاراتا ٴبىز ىشكى سۇرانىستى كەڭەيتۋدى ۇزاق ۋاقىتتىق ستراتەگيا ەتىپ، تۇتىنۋدى ەكونوميكانى ارتتىرۋدىڭ نەگىزگى قوزعاۋشى كۇشىنە جانە ورنىقتىرعىشىنا اينالدىرۋعا قۇلشىنىپ، ەرەكشە ۇلكەن كولەمدەگى بازار ابزالدىلىعىن ساۋلەلەندىرۋىمىز كەرەك. ٴبىر جاعىنان، سۇرانىس جاعىنان ىسكە كىرىسىپ، تۇرعىنداردىڭ كىرىسىن ارتتىرىپ، اۋىرتپالىعىن جەڭىلدەتۋدى تىڭعىلىقتى ىلگەرىلەتۋ ارقىلى تۇرعىنداردىڭ تۇتىنۋ قۋاتى مەن تىلەگىن جوعارىلاتۋىمىز؛ ەندى ٴبىر جاعىنان، قامداۋ جاعىنان كۇش سالىپ، مەملەكەتتىك ٴبىر تۇتاس ۇلكەن بازار قۇرىلىسىن جەدەلدەتىپ، شارۋاشىلىق ـ ساۋدا ورتاسىن جاقسارتىپ، ەل ىشىندەگى كاسىپورىنداردىڭ بۇقارانىڭ اناعۇرلىم كوپ قاجەتىن ارقاۋ ەتە وتىرىپ جوعارى ساپالى ونىمدەرمەن جانە قىزمەت وتەۋمەن قامداۋىن قولداۋىمىز كەرەك.
امەريكا جاقتىڭ كوپ قۇبىلىپ تۇرۋى، وڭاي وزگەرۋى، ەرەكشە قىسىمىنا قاراتا ٴبىز كەلىسسوز قاقپامىزدى جاۋىپ العامىز جوق، دەسەدە، باق سىناۋ ويىندا بولمايمىز، قايتا سوققىعا توتەپ بەرۋدىڭ ٴتۇرلى دايىندىقتارىن جاقسى ىستەپ بولدىق. جوعارىدان تومەنگە دەيىن ٴبىر نيەتتە بولعاندار جەڭىسكە جەتەدى، قيىندىقتى بىرگە ەڭسەرگەندەر كوركەيەدى. بىزدە پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعى بار، كۇشتى شوعىرلاندىرا وتىرىپ ٴىرى ىستەر تىندىراتىن تۇزىمدىك باسىمدىق بار، ٴسوز جوق، حاۋىپ ـ قاتەردى ورايعا اينالدىرىپ، نىق قاداممەن الىسقا بارا الامىز. ٴدال باس شۋجي شي جينپيڭ اتاپ كورسەتكەندەي: ”جۇڭگو ەكونوميكاسى الىپ تەڭىز، شاعىن كولشىك ەمەس“. بۇل تەڭىز سۇراپىل داۋىلدىڭ سىنىنان ٴوتىپ، ساۋدانىڭ قاتتى شابۋىلىنا توتەپ بەرىپ، اقىرىندا دۇنيە ٴجۇزى حالقىنا ”بار الەمگە قۇشاق اشاتىن“ سيىسىمدىلىعى مەن تاباندىلىعىن كورسەتەدى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 4 ـ ايدىڭ 6 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
