جۇڭ شىڭ
”كەدەن باجىسىن بەتالدى اتقارعاننان كەيىن زات باعاسى قانشالىقتى دارەجەدە جوعارىلايدى“؟ كوپتەگەن امەريكا اقپارات قۇرالدارى وسىنداي سۇراۋ قويدى. ٴدوپ كەلۋى مۇمكىن بولعان باعانىڭ جوعارىلاۋى، قامداۋدىڭ تاپشى بولۋى الدىندا، امەريكا تۇتىنۋشىلارى قاتتى ۋايىمدادى، ٴتىپتى، زات دايىنداپ الۋدى باستاپ كەتتى. امەريكا جاقتىڭ قولدانعان ەكونوميكا ۇشقارىلىق ارەكەتى ەكونوميكالىق زاڭدىلىققا قايشى بولىپ قانا قويماي، نەشە ون جىلدى باسىنان وتكەرىپ قالىپتاسىپ تولىسقان الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگىن، قامداۋ تىزبەگىن ورىنسىز ٴۇزىپ، ٴار ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا كەدەرگى جاساپ، امەريكا بۇقاراسىن قامتىعان ٴار ەل حالقىنىڭ قۇت ـ ىرىسىن ونان ارى اۋىر دارەجەدە زياندايدى.
الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى ٴوندىرىس فاكتورلارىنىڭ الەمدىك بازارداعى ورنالاسۋ ونىمدىلىگى ەڭ زور بولعاندىعىنىڭ تابيعي ناتيجەسى. جۇڭگو مەن امەريكا ەكى ەلدىڭ ەكونوميكالىق دامۋ ساتىسىنىڭ ۇقساماۋى، كاسىپ سالاسى، ەڭبەككۇش، بايلىق ارتىقشىلىعىنىڭ ۇقساماۋى ەكى جاق كاسىپ سالاسى قۇرىلىمىنىڭ ٴبىرىن ـ ٴبىرى تولىقتاۋىن، بايلىق ورنالاسىمىنىڭ ٴبىرىن ـ ٴبىرى تولىقتاۋىن، بازار ٴورىسىنىڭ ٴبىرىن ـ ٴبىرى تولىقتاۋىن بەلگىلەپ، توننىڭ ىشكى باۋىنداي ەتەنە بولعان كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ جۇمىس ٴبولىسى سەلبەستىگىن قالىپتاستىرعان، بۇل نەشە ون جىلدىق بازار باسەكەسىندە قورىتىلىپ شىققان ونىمدىلىكتىڭ ەڭ جاقسى ناتيجەسى.
جۇڭگو جاق جۋىقتا جاريالاعان «جۇڭگو مەن امەريكانىڭ ەكونوميكا ـ ساۋدا قارىم ـ قاتىناسىنداعى ٴبىرقانشا ماسەلە جونىندەگى جۇڭگو جاقتىڭ تۇرعىسى» اتتى اق تىستى كىتاپتا قىرۋار شىندىق مىنانى بىلدىرەدى: جۇڭگو مەن امەريكانىڭ ەكونوميكا ـ ساۋدا سەلبەستىگى امەريكا كاسىپ سالاسىنىڭ دارەجەسىن جوعارىلاتۋىن جەبەپ، امەريكانىڭ تۇتىنۋشىلارىنا ناقتى تيىمدىلىك الا كەلدى. امەريكانىڭ جۇڭگودان قىرۋار تۇتىنۋ بۇيىمدارىن، ارالىق ونىمدەردى جانە كاپيتال ونىمدەرىن يمپورت ەتۋى امەريكا جاساۋ كاسىبى كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ دامۋىن قولداپ، امەريكا تۇتىنۋشىلارىنىڭ تاڭداۋىن بايىتىپ، تۇرمىس وزىندىك قۇنىن تومەندەتىپ، امەريكا جۇرتشىلىعىنىڭ، اسىرەسە، ورتا، تومەن كىرىستى قاۋىمنىڭ ٴىس جۇزىندىك ساتىپ الۋ قۋاتىن جوعارىلاتتى. جۇڭگومەن ەكونوميكا ـ ساۋدا سەلبەستىگى بارىسىندا امەريكانىڭ ەل اتتاعان سەرىكتەستىكتەرى ەكى ەل فاكتورىنىڭ ابزالدىلىعىن بىرىكتىرۋ ارقىلى حالىقاراداعى باسەكەلىك قۋاتىن جوعارىلاتتى. جۇڭگو امەريكا كاسىپورىندارىنىڭ ٴبىر ٴبولىم ٴوندىرىس بۋىندارىن تۇتاستىرىپ، امەريكانىڭ قارجى سياقتى فاكتور بايلىقتارىن جاڭالىق اشۋ جانە باسقارۋ بۋىندارىنا قوسۋىنا، كۇشتى شوعىرلاندىرا وتىرىپ وزىق جاساۋ كاسىبىن جانە وسى زامانعى قىزمەت وتەۋ كاسىبىن دامىتۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، كاسىپ سالاسىنىڭ ۇستەمە قۇنى جوعارى، تەحنولوگيالىق قۇرامى جوعارى سالاعا قاراي دارەجەسىن جوعارىلاتۋىنا دەم بەرىپ، امەريكانىڭ ەل ٴىشى ەنەرگيا بايلىعىن سارىپ ەتۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ قىسىمىن تومەندەتتى.
جۇڭگو مەن امەريكانىڭ كاسىپ سالاسى تىزبەگى، قامداۋ تىزبەگى سەلبەستىگى ”كىم كىمگە يەك سۇيەيتىن“ تەكە تىرەس ەمەس، قايتا ٴوزارا پايدا جەتكىزىپ تەڭ يگىلىككە كەنەلەتىن قوس باعىتتى تاڭداۋ. 2024 ـ جىلى جۇڭگو مەن امەريكانىڭ ەكى جاقتى زات ساۋدا سوماسى 688 ميلليارد 280 ميلليون دوللارعا جەتىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن %3.7 ارتتى. جۇڭگو امەريكا ساۋدا قوعامى جاريالاعان مالىمەتتە كورسەتىلۋىنشە، سۇحبات قابىلداعان كاسىپورىنداردىڭ %53ى مەجەمەن 2025 ـ جىلى جۇڭگوعا قارجى قوسۋىن ارتتىرادى ەكەن. 2024 ـ جىلعى يمپورت كورمەسىندە امەريكا كاسىپورىندارىنىڭ كورمەگە قاتىناسقان جالپى كولەمى ەڭ ۇلكەن بولىپ، قامداۋ تىزبەگىن جەبەۋ كورمەسىندە كورمەگە قاتىناسقان امەريكا كاسىپورىندارىنىڭ سانى شەكارا سىرتىنداعى كورمەگە قاتىناسقان ساۋداگەر اراسىندا الدىڭعى ورىندى يەلەگەن؛ الما سەرىكتەستىگىنىڭ 200 نەگىزگى قامداۋ كاسىپورنىنىڭ %80تەن استامى ٴونىمىن جۇڭگودا وندىرەدى؛ امازون 3 ـ جاق ساتۋشىلارى جۇڭگونىڭ قامداۋ تىزبەگىنە سۇيەنىپ باعاداعى باسەكەلىك قۋاتىن ساقتادى... جۇڭگو مەن امەريكانىڭ كاسىپ سالاسى تىزبەگى، قامداۋ تىزبەگى سەلبەستىگى باستان ـ اياق ونىمدىلىك لوگيكاسىنا باعىتتالىپ، ٴارقايسى مۇددەلىك قاتىستى جاقتارعا كەڭ كولەمدى وراي ازىرلەپ، قاتىستى ەلدەردىڭ شيكىزاتتى ەكسپورت ەتۋىنە، ارالىق ونىمدەردى وندىرۋىنە، قىزمەت وتەۋ كاسىبىن دامىتۋىنا دەم بەرىپ، الەمدىك قۇن تىزبەگىنىڭ ونىمدىلىگى مەن تابىسىن جوعارىلاتتى.
امەريكانىڭ ”كەدەن باجى قوقان ـ لوقىسى“ الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ ورنىقتىلىعىن اۋىر دارەجەدە ٴبۇلدىرىپ، الەمدىك بازار بايلىعى ورنالاسىمىن بىت ـ شىت ەتەدى، وزگەنى دە، ٴوزىن دە سورلاتادى. امەريكا ۇكىمەتى كەدەن باجىسى ارقىلى جاساۋ كاسىبىن كەرى قايتارۋعا ماجبۇرلەۋگە ۇرىندى، ٴبىراق، ٴىس جۇزىندە، كەدەن باجىسى كاسىپ سالاسى تىزبەگى، قامداۋ تىزبەگى ارقىلى بىرتىندەپ تارالىپ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ ٴۇزىلۋىن جانە كاسىپ سالاسىنىڭ كەۋەكتەنۋ حاۋىپ ـ قاتەرىن اسقىندىرىپ، جاساۋ كاسىبىن قايتا سەرپىلتۋ ماقساتىنا جەتكەندى قويىپ، كەرىسىنشە ونىڭ كاسىپ سالاسى نەگىزىن السىرەتەدى. گەرمانيا ماشينا جابدىقتارىن جاساۋ كاسىبى بىرلەستىگى بىلاي دەپ ەسكەرتۋ بەردى: امەريكا ۇكىمەتى كورسەتكەن كەڭ كولەمدى جازالاۋ سيپاتتى كەدەن باجىسى اتلانت مۇحيتتىڭ ەكى جاعالاۋىندا اۋىر زيان تۋدىرىپ، ەكى جاقتى ساۋدا ماسەلەسىن شەشكەندى قويىپ، كەرىسىنشە ٴوزارا قامال قۇراتىن كۇشەيگەن قارسىلاستىق تۋدىرىپ، ەۆروپا كاسىپورىندارىنىڭ ەكسپورت مۇددەسىن زيانعا ۇشىراتىپ قانا قويماي ٴارى امەريكانىڭ ٴوز كاسىپ سالاسىنىڭ تيبىن وزگەرتىپ دارەجەسىن جوعارىلاتۋىنا دا اۋىر كەدەرگىلىك جاسايدى. انگليا «فينانس ۋاقىت گازەتىنىڭ» باس ەكونوميكالىق شولۋشىسى مارتين وۆلۆ بىلاي دەپ قارادى: امەريكانىڭ الەمدىك ساۋدا جۇيەسىنە باعىتتاعان ۇشقارى ساياساتى امەريكا جەتەكشىلىك ەتىپ قۇرعان اشىق ساۋدا جۇيەسىن بۇلدىرۋدە، مۇنىمەن امەريكا ەكونوميكاسى ايانىشتى ٴارى زور بوداۋ بەرەتىن بولادى.
تاريح پەن رەالدىق مىنانى ايگىلەدى: قاعيدانى نەگىز ەتكەن كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسى ٴار ەلدىڭ ورتاق مۇددەسىنە ۇيلەسەدى، سىڭار جاقتىلىق، قورعامپازدىق بۇكىل الەمنىڭ كاسىپ سالاسى تىزبەگىن، قامداۋ تىزبەگىن جانە قۇن تىزبەگىن ٴبۇلدىرىپ، دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ ورنىقتىلىعى مەن دامۋىنا حاۋىپ توندىرەدى. بۇكىل الەم ەكونوميكاسىنىڭ ارتۋى دارمەنسىز بولۋ سياقتى ورتاق سىن ـ سايىستار الدىندا، جۇڭگو مەن امەريكا الەمدەگى الدىڭعى ەكى ۇلكەن ەكونوميكالىق تۇلعا رەتىندە، اسىرەسە، قارسى جاعىنىڭ دامۋىن سىن ـ سايىس ەمەس، قايتا وراي، قارسى جاعىن قارسىلاس ەمەس، قايتا سەرىك دەپ ٴبىلىپ، الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ ورنىقتىلىعىن قورعاۋ ٴۇشىن ٴىرى ەلدىك جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاپ، الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ اناعۇرلىم ٴتوزىمدى، اناعۇرلىم ٴونىمدى، اناعۇرلىم ومىرشەڭ كۇشكە تولى بولۋىنا مۇمكىندىك جاساپ، دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا تۇراقتىلىق ۇستەۋ كەرەك.
(«حالىق گازەتىنىڭ» 4 ـ ايدىڭ 11 ـ كۇنگى سانىنان الىندى)
