جۇڭشىڭ
جەرگىلىكتى ۋاقىت 4 ـ ايدىڭ 10 ـ كۇنى دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى قۇرىلعاندىعىنىڭ 30 جىلدىعىن اتاپ ٴوتۋ قيمىلىندا جينالىسقا قاتىناسقان كوپتەگەن ۋاكىل كەزەكتە الەمدىك ساۋدانىڭ سىڭار جاقتى كەدەن باجىسى قورعانى جانە ايقىنسىزدىق ۇدەگەن سىن ـ سايىسقا ٴدوپ كەلىپ وتىرعاندىعىن اتاپ كورسەتىپ، حالىقارالىق قوعامدى دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىن وزەك، قاعيدانى نەگىز ەتكەن كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسىن باتىل قورعاۋعا ۇندەدى. امەريكا كەدەن باجىسى ٴتاسىلىن ٴالسىن ـ ٴالى بەتالدى قولدانىپ، حالىقارالىق قوعامنىڭ كۇشتى نارازىلىعىن جانە الاڭداۋشىلىعىن تۋدىردى. تاراپتار جاپپاي بىلاي دەپ قارادى: امەريكا جاقتىڭ كەدەن باجىسىن شەكسىز قىسىم ٴتۇسىرۋدىڭ، جەكە پايدانى كوزدەۋدىڭ قۇرالى ەتۋى _ دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى قاعيداسىنا اۋىر دارەجەدە قايشىلىق جاساعاندىق، قاعيدانى نەگىز ەتكەن كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسىن اۋىر دارەجەدە بۇلدىرگەندىك، الەمدىك ەكونوميكالىق ٴتارتىپتىڭ ورنىقتىلىعىنا اۋىر دارەجەدە سوققى جاساعاندىق.
امەريكا كەزىندە كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسىنىڭ باستى قۇرۋشىسى جانە ۇزاق ۋاقىت يگىلىگىن كورۋشى بولاتىن، بۇگىنگى تاڭدا وسى ٴتۇزىلىستىڭ ەڭ ۇلكەن ٴبۇلدىرۋشىسى بولىپ وتىر. دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ باس جوراسى يۆەالا تاياۋدا «امەريكا ساۋداداعى ۇلكەن جەڭىمپاز» دەگەن ماقالا جاريالاپ، جان ـ جاقتى ساندى مالىمەت جانە تالداۋ جاساۋ ارقىلى امەريكا جاقتىڭ ادەيى ەلەۋسىز قالدىرعان شىندىعىن اشىققا شىعاردى: امەريكا الەمدىك ساۋدا جۇيەسىندەگى يگىلىك كورۋشى عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، قىزمەت وتەۋ ساۋداسى سياقتى سالالاردا مۇلدەم باسىمدىقتى يەلەپ وتىر. امەريكا اشىق بازار، ٴبىلىم مەنشىگى ۇقىعىن سىرتقا شىعارۋ جانە كاپيتال اعىنى ارقىلى ۇستەمەلى پايداعا ۇزدىكسىز قول جەتكىزىپ، ەكونوميكالىق ارتۋدىڭ، تەحنولوگيادا جاڭالىق اشۋدىڭ جانە الەمدىك ىقپال كۇشىنىڭ كورنەكتى پايداسىنا يە بولدى. امەريكا جاقتىڭ ايتىلمىس ”ساۋدادا زيان تارتتىق ٴپاتۋاسى“ مۇلدە تابان تىرەپ تۇرا المايدى.
سوڭعى جىلدارى امەريكا جاق سىڭار جاقتىلىققا، قورعامپازدىققا بوي ۇرىپ، كەدەن باجىسى شوقپارىن ۇزدىكسىز سىلتەپ، سىڭار جاقتى زورەكەرلىك ارقىلى حالىقارالىق ەرەجەنى اياققا تاپتادى، مۇنداي تۇزىمدىك ٴبۇلدىرۋ اۋىر زارداپ تۋدىردى. دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ العاشقى مەجەسى بويىنشا، امەريكانىڭ بيىل جىل باسىنان بەرى شىعارعان كەدەن باجىسى شاراسى 2025 ـ جىلعى الەمدىك تاۋار ساۋداسى مولشەرىنىڭ شامامەن %1 ازايىپ، بۇدان بۇرىنعى مەجەلى ارتۋ قارقىنىنان 4 پايىزداي تومەندەۋىن كەلتىرىپ شىعارۋى مۇمكىن ەكەن. حالىقارالىق اقشا قورى ۇيىمى دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ قالپىنا كەلۋى دارمەنسىز كۇيگە تۇسكەن جاعدايدا امەريكانىڭ كەدەن باجىسى ساياساتىنىڭ دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىنا اۋىر حاۋىپ توندىرەتىندىگىن ەسكەرتتى.
امەريكانىڭ ”كەدەن باجى قوقان ـ لوقىسىمەن“ بارىنشا اينالىسۋى حالىقارالىق قوعامنىڭ ورتاق مۇددەسىنە قايشى كەلدى، ونان دا اۋىرى ٴالسىز ەكونوميكالىق تۇلعالار مەن ەڭ وركەندەمەي قالعان ەلدەردىڭ تىرشىلىك ورىسىنە تىكەلەي حاۋىپ توندىرەدى. ۇزاق ۋاقىتتان بەرى، دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىن وزەك ەتكەن كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسى ٴار ەلدىڭ، اسىرەسە، وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋىمەن توعىسۋىنا، بىرگە دامۋدى جۇزەگە اسىرۋىنا اشىق، ورنىقتى، مەجەلەۋگە بولاتىن تۇزىمدىك قامتاماسىزدىق ازىرلەدى. بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ساۋدا جانە دامۋ ٴماجىلىسىنىڭ باس حاتشىسى گرينسپان توتەسىنەن امەريكانىڭ كەدەن باجىسى ساياساتىنىڭ ”ٴالسىز ەلدەر مەن كەدەي ەلدەرگە“ ەڭ اۋىر سوققى جاسايتىندىعىن ايتتى. «نيۋ ـ يورك ۋاقىت گازەتى» ەڭ وركەندەمەي قالعان ەلدەردەن جوعارى سوماداعى كەدەن باجىسىن الۋ ”امەريكا ساۋدا ساياساتىنىڭ اقىماقتىعى مەن اياۋسىزدىعىن“ اشىققا شىعارعاندىعىن اتاپ كورسەتتى.
قاعيدانى نەگىز ەتكەن كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسى حالىقارالىق ەكونوميكا تارتىبىنە قاتىستى بولىپ قانا قويماي، دۇنيە ٴجۇزى جاعدايىنىڭ ورنىقتىلىعىنا دا ىقپال جاسايدى. تاريحي ساباقتى ۇمىتپاۋ كەرەك. 20 ـ عاسىردىڭ 30 ـ جىلدارىندا امەريكانىڭ «سمۋت ـ حوۋلي كەدەن باجىسى زاڭى» الەمدىك ساۋدا شايقاسىن تۋدىرىپ، دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىن زور سۇرەڭسىزدىك باتپاعىنا باتىردى. بۇگىنگى تاڭدا امەريكانىڭ ساۋدا زورەكەرلىگى ساياساتىنىڭ سوققىسى الدىندا، تاعى دا ٴسۇرىنۋدىڭ الدىن الۋ ٴۇشىن، حالىقارالىق قوعام، ٴسوز جوق، بەرىك ىنتىماقتاسىپ، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىن وزەك ەتكەن حالىقارالىق جۇيەنى جانە دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىن وزەك ەتكەن كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسىن بىرگە قورعاۋى كەرەك. بىرنەشە كۇننەن بەرى، كوپتەگەن مەملەكەتتەر مەن وڭىرلەر امەريكانىڭ سىڭار جاقتى كەدەن باجىسى شاراسى حالىقارالىق ساۋدا ٴتارتىبىن بىلىقتىرعاندىعىن، الەمدىك كاسىپ سالاسى تىزبەگىنىڭ، قامداۋ تىزبەگىنىڭ ورنىقتىلىعىن بۇلدىرگەندىگىن، امەريكانى قامتىعان ٴار ەلدىڭ ٴوندىرۋشى ساۋداگەرلەرىنىڭ، تۇتىنۋشىلارىنىڭ مۇددەسىن زياندايتىندىعىن جاپپاي جازعىردى. بۇل ۇندەر امەريكانىڭ ايتىلمىس ”ٴادىل ساۋدا“ سىندى جالعان بەت پەردەسىن اشىپ تاستاپ قانا قويماي، ونان دا ماڭىزدىسى، حالىقارالىق قوعامنىڭ كوپ جاقتىلىقتى جانە ادىلدىكتى، ادىلەتتىلىكتى قورعاۋعا جاپپاي نازار اۋداراتىندىعىن اڭعارتتى.
جۇڭگو جاۋاپكەرشىلىك ارقالايتىن ٴىرى ەل رەتىندە، باستان ـ اياق كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسىنىڭ باتىل قورعاۋشىسى بولىپ كەلەدى. جۇڭگو جاق باستان ـ اياق كەدەن باجىسى شايقاسىندا، ساۋدا شايقاسىندا جەڭىمپاز بولمايدى دەپ قارايدى. جۇڭگو جاق شايقاس جۇرگىزۋدى قالامايدى، ايتسەدە شايقاس جۇرگىزۋدەن قورىقپايدى، جۇڭگو حالقىنىڭ ورىندى ۇقىق ـ مۇددەسىنىڭ ماقرۇم ەتىلۋىنە استە قاراپ وتىرمايدى. حالىقارالىق ەكونوميكا ـ ساۋدا قاعيداسى مەن كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسىنىڭ بۇلدىرىلۋىنە استە قاراپ وتىرمايدى، جۇڭگو جاق ٴارقايسى جاقپەن بىرگە ناعىز كوپ جاقتىلىقتى ۇستانىپ، كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسىن ٴونىمدى قورعاپ، اشىق دۇنيە ٴجۇزى ەكونوميكاسىن قۇرۋدى ىلگەرىلەتىپ، الەمدىك دامۋعا ايقىندىلىق جانە ورنىقتىلىق ۇستەۋدى قالايدى.
(«حالىق گازەتىنىڭ» 4 ـ ايدىڭ 12 ـ كۇنگى سانىنان الىندى)
