ٴىرى ەل ديپلوماتياسىنىڭ باۋىرمالدىعىن، سەنىمدىلىگىن، ٴمورالىن سەزىندى
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ٴتىلشىسى \ حاۋ ۋيۋي
بۇگىنگى داۋىردە اۋمالى ـ توكپەلىلىك اسقىنىپ، وزگەرىس پەن بىلىقپالىق قاباتتاسىپ، اداسۋ مەن مازاسىزدانۋ نىسايى دا كۇشەيىپ، دۇنيە ٴجۇزى ورنىقتىلىقتى، سەنىمدىلىكتى، بەتالىستىق سەزىمدى اڭساۋدا. ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ شىعىس وڭتۇستىك ازيا ساپارىنا كوز تىگىپ، جۇڭگو مەن دۇنيە ٴجۇزىنىڭ بارىس ـ كەلىسىنە، ىقپالداستىعىنا نازار اۋدارعان دۇنيە ٴجۇزى ”ورنىقتىلىق پەن ايقىندىقتىڭ قاينارىن“ تاپتى، سونداي ـ اق وزگەرىس تولقۋىنان ٴىرى ەلدە بولۋعا ٴتيىستى بەينەنى دە كوردى.
ناعىز ٴىرى ەل باۋىرمالدىقتى دارىپتەيدى. شىن نيەتتى دوستىق باياندى بولادى.
بۇل 2 ەرەكشە ورنالاستىرۋ، 2 ەرەكشە وردەن جونىندەگى اڭگىمە.
10 جىلدا ۆيەتنامعا 4 رەت ساپارلاي بارعانىندا باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ ساپار كەستەسىندە 2 ەرەكشە ورنالاستىرۋ باستان ـ اياق ٴبىر قالىپتان جازبادى: ٴبىرى، باتيڭ الاڭىنا بارىپ حۋ جىميڭنىڭ قابىرىنا قۇرمەتپەن گۇل شەڭبەر قويۋ، ەندى ٴبىرى، جۇڭگو - ۆيەتنام دوس قايراتكەرلەرىمەن، اسىرەسە، جاستار ۋاكىلدەرىمەن كەزدەسۋ، اڭگىمەلەسۋ. تاريحقا قۇرمەت ٴبىلدىرىپ، حالىق اراسىنا بارىپ، ٴار رەتتە جاپا ـ ماشاقاتتان تايىنباي، ٴوزى كىرىسۋى ”جولداس ۇستىنە باۋىرلاس“ بولۋ سىندى ٴداستۇرلى سۇيىسپەنشىلىكتى ويداعىداي جالعاستىرۋ، ويداعىداي اسقاقتاتۋ ٴۇشىن ەدى. ۆيەتنامدىق جولداستار قاتتى اسەرلەنىپ، باس شۋجي شي جينپيڭدى ىقىلاستى تۇردە ”جاقىن جولداس جانە ۇلى دوس“ دەپ اتادى.
كامبودجادا جۇڭگو ”ەڭ بەرىك، ەڭ سەنىمدى دوس“ سانالادى، 2 ەرەكشە وردەن جۇڭگو مەن كامبودجانىڭ قۇرىشتاي بەرىك دوستىعىنىڭ شۇعىلاسىن شاشتى. ٴبىرى، 2020 ـ جىلى ٴتوراعا شي جينپيڭ پاتشا اناسى مونيلەگە بەرگەن جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ”دوستىق وردەنى“، ەندى ٴبىرى، وسى رەتكى شىعىس وڭتۇستىك ازياداعى 3 ەلگە ساپارى كەزىندە پاتشا سيحامونيدىڭ ٴتوراعا شي جينپيڭگە بەرگەن ”كامبودجا پاتشالىعىنىڭ ۇلت تاۋەلسىزدىگى ۇلكەن القا دارەجەلى وردەنى“. پاتشا سيحامونيمەن كەزدەسكەندە، ٴتوراعا شي جينپيڭ ”جۇڭگو جاقتىڭ كامبودجا پاتشا اۋلەتتەرىمەن دوستىعىن قاستەرلەيتىندىگىن“ ٴبىلدىردى؛ پاتشا اناسى مونيلەمەن كەزدەسكەندە، ٴتوراعا شي جينپيڭ: ”جۇڭگو ٴسىزدىڭ ەكىنشى ٴۇيىڭىز، جۇڭگوعا كەزكەلگەن ۋاقىتتا كەلۋىڭىزدى قارسى الامىز“، ـ دەدى... مەملەكەت پەن مەملەكەت اراسىندا تەك ”ماڭگىلىك مۇددە“ عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، مەيىرىمدىلىك پەن جىلۋلىق بار، سۇيىسپەنشىلىك ۇندەستىگى، ۇستانىم جاراسىمدىلىعى بار.
ٴتوراعا شي جينپيڭ كەزىندە ٴبىر نيەت، ٴبىر ماقساتتاعىلار سەرىكتەستەر، ورتاقتىققا ۇمتىلىپ، پارىقتاردى ساقتاعاندار دا سەرىكتەستەر دەگەن بولاتىن. شىن نيەت، قۇرمەت ەتۋ، سيىسىمدى بولۋ — جۇڭگولىقتاردىڭ دوستاسۋ جولى. شىعىس وڭتۇستىك ازياداعى ساپارىنان بۇرىن ٴتوراعا شي جينپيڭ بەيجيڭدە ٴبىر كونە دوسى — يسپانيانىڭ باس ٴۋازىرى سانچەستى كۇتىپ الدى. سالقىن سامال ەسىپ، كوكتەم گۇلى قۇلپىرعان تۇستا ەكى باسشىنىڭ دياۋيۇيتاي مەملەكەتتىك قوناق ۇيىندە بىرگە سەيىلدەگەن كورىنىسى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تارادى. 3 جىل ىشىندە جۇڭگوعا 3 ـ رەت ساپارلاي كەلگەندە، باس ٴۋازىر سانچەس جۇڭگونىڭ يسپانياعا ”قۇرمەتى مەن دوستىعىن“ تاعى دا شىنايى سەزىنگەندىگىن ايتتى.
جۇڭگو الەمدەگى دوستارمەن كەڭىنەن دوستاسىپ، كولدەي كوڭىل، ىستىق ىقىلاستى بىلدىرەتىن كوپتەگەن تاماشا اڭگىمەلەردى جازدى. وسى تاماشا اڭگىمەلەر برازيليا زۇڭتۇڭى لۋلا باستاعان جۇڭگوعا ساپارلاۋ ۇيىرمەسىنە ارناپ برازيليانىڭ ايگىلى كۇيى «جاڭا ٴداۋىردى» ورىنداۋى، جۇڭگوعا ساپارلاي كەلگەن قازاقستان زۇڭتۇڭى توقايەۆكە بۋى بۇرقىراعان تۋعان كۇن كەسپەسىن دايىنداۋى، ساپارعا شىققان كەزىندە ۋاقىت ٴبولىپ جاس ٴوسپىرىم كەزدەرىن بىرگە وتكىزگەن لاوستىڭ بىنشىنا اۋلەتىندەگى دوسىمەن بىرگە وتكەن ـ كەتكەندى ايتىسۋى، ارادا شالقار مۇحيت جاتسا دا امەريكا ايوۆا شتاتىنداعى كونە دوسىمەن ۇنەمى بارىس ـ كەلىستە بولۋى...
تالاي جىلدان بەرى، ادامدار بەيبىتشىلىكتى قالاي جۇزەگە اسىرۋ، بەيبىتشىلىكتى قالاي قامتاماسىز ەتۋ كەرەكتىگى جونىندە سانسىز سۇراۋلار قويىپ كەلەدى. جۇڭگو ٴوز جوباسىن ۇسىندى، اتاپ ايتقاندا، شىن نيەتىمەن دوستاسۋ، شىن نيەتىمەن مامىلە جاساۋ، سۇيىسپەنشىلىكتى ساقتاۋ، ويتكەنى ”دوستىق بار دۇنيە عانا بەيبىت دۇنيە بولۋى مۇمكىن“.
ناعىز ٴىرى ەل سەنىمدىلىكتى دارىپتەيدى. ۋادەسىندە تۇرىپ، ايتقانىن ورىندايدى.
جۇڭگونىڭ ۆيەتناممەن، مالايزيامەن، كامبودجامەن سەلبەستىگى قاي جەردە بولسا دا ”سەنىمدىلىك“ دەگەن ٴبىر پرينسيپتى امالياتتا ايگىلەدى: ”جۇڭگونىڭ ەرەكشە كەڭ كولەمدى بازارى قاشاندا ۆيەتنامعا ايقارا اشىلادى“ دەپ ۋادە بەردى، ۆيەتنامداعى ساپار جەتىستىكتەرىنىڭ تىزىمىندە قىزىل بۇرىشتى، بايشياڭگونى، ماۋياندى جانە ازىقتىق قارلىعاش ۇياسىن، كۇرىش قاۋىزىن جۇڭگوعا جەتكىزۋ كەلىسىمى بار؛ ”جۇڭگو كاسىپورىندارىن مالايزياعا بارىپ قارجى قوسىپ شارۋاشىلىقتى گۇلدەندىرۋگە شابىتتاندىرۋعا“ ۋادە بەردى، جەتەكشى نىسان مالايزيا - جۇڭگو گۋاندان كاسىپ سالاسى باقشا رايونىنا قوسىلعان جالپى قارجى 11 ميلليارد يۋان حالىق اقشاسىنان استى، ”ەكى ەل، ەكى باقشا“ دارەجەنى جوعارىلاتىپ دامۋدىڭ جاڭا كەزەڭىنە ٴوتتى؛ ”كامبودجانىڭ ورنىقتىلىقتى ساقتاۋىن، دامۋدى جەدەلدەتۋىن، حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋىن باتىل قولداۋعا“ ۋادە بەرىپ، كامبودجا جاقتىڭ ٴبىرىنشى ۇلكەن ەلەكتر ستانسياسىن، ٴبىرىنشى جوعارى قارقىندى تاس جولىن، تاۋ اتتاعان تۇڭعىش اسپالى كوپىردى سالۋىن قولداپ قانا قويماي، كامبودجا جاقتىڭ قاجەتىنە ساي، ”ونەركاسىپتى دامىتۋ ٴدالىزى“، ”بالىق پەن كۇرىش ٴدالىزى“ سىندى 2 سەلبەستىك جوباسىن جاساپ، قول ۇستاسا وتىرىپ وسىزاماندانۋ ارمانىن جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلىس جاسادى.
ەندى وسى جىلدارداعى ٴىرى ەل ديپلوماتياسىنىڭ ايبىندى امالياتىنا كوز جىبەرەيىك: سىرتقا ەسىك اشۋدى كەڭەيتىپ، ”كومىر قىشقىل گازىنىڭ شىعارىلۋىن ەڭ جوعارى مانگە جەتكىزۋ، كومىر قىشقىل گازىن بەيتاراپتاندىرۋ“ نىساناسىن العا قويىپ، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى ىستەرىن قولداپ، باستان ـ اياق دۇنيە ٴجۇزى بەيبىتشىلىگىنىڭ قۇرۋشىسى، الەمدىك دامۋعا ۇلەس قوسۋشى، حالىقارالىق ٴتارتىپتى قورعاۋشى بولاتىندىعىن جاريالادى... ٴاربىر بەرىك ۋادە ٴاربىر تىڭعىلىقتى ارەكەتكە اينالىپ، تامىر تارتىپ وركەن جايىپ، گۇل اشىپ جەمىس بەردى. ەندى عانا جابىلعان تۇتىنۋ بۇيىمدارى كورمەسىن جۇڭگو ٴۇرتىس 5 ـ كەزەك وتكىزدى. ٴار جىلى كوكتەمدە دامۋ مەن سەلبەستىكتىڭ ورايىنان بىرگە يگىلىكتەنۋ جونىندە جۇڭگو دۇنيە جۇزىنە ۋاعىندا ۇسىنىس جولدايدى.
ساياسي حاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى تىلدەسۋ مەملەكەت پەن مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق ٴوزارا سەنىمدىلىك دارەجەسىن ەڭ تاماشا ايگىلەدى. وسى رەتكى شىعىس وڭتۇستىك ازيا ساپارىندا جۇڭگو مەن ۆيەتنام ەكى ەلدىڭ ديپلوماتيا، مەملەكەت قورعانىسى، قوعام حاۋىپسىزدىگى ”3 + 3“ ستراتەگيالىق تىلدەسۋ مەحانيزمىن مينيستر دارەجەلى ەتىپ تۇراقتاندىرۋدى ۇيعاردى، جۇڭگو مەن مالايزيا ديپلوماتيا، مەملەكەت قورعانىسى ”2 + 2“ تىلدەسۋ مەحانيزمىن ورناتۋعا قوسىلدى، جۇڭگو مەن كامبودجا سىرتقى ىستەر مينيسترلەرىنىڭ، قورعانىس مينيسترلەرىنىڭ ”2 + 2“ ستراتەگيالىق تىلدەسۋ مەحانيزمىن ورناتۋدى ۇيعاردى. ٴدال وسى كەزدە جۇڭگو مەن يندونەزيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى، قورعانىس مينيسترلەرى ”2 + 2“ تىلدەسۋ مەحانيزمىنىڭ تۇڭعىش رەتكى مينيستر دارەجەلىلەر ٴماجىلىسى بەيجيڭدە ٴساتتى وتكىزىلدى. سەلبەستىكتىڭ جاڭا حابارلارىنىڭ توپتالۋى كەزدەيسوقتىق جانە سايكەستىك ەمەس، قايتا جۇڭگونىڭ توڭىرەكتىك ديپلوماتيا ساياساتىنىڭ ۇلاسپالىلىعىن، ورنىقتىلىعىن باستان ـ اياق ساقتاۋىنىڭ تابيعي ناتيجەسى.
ناعىز ٴىرى ەل ٴمورالدى دارىپتەيدى. ادىلدىكتى جاقتاپ، ورتاقتىققا ۇمتىلادى.
ٴىرى ەلدىڭ ”ىرىلىگى“ كۇش ـ قۋاتتىڭ ىرىلىگىندە، ونان دا ماڭىزدىسى، جاۋاپكەرشىلىگىنىڭ ىرىلىگىندە. ونىڭ ناقتى قۋاتتان پايدالانۋى ”ٴوزىن ـ ٴوزى الدىمەن ويلاستىرۋ“ پرينسيبىنە قىزمەت وتەۋ ەمەس، قايتا ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسى ۇستانىمىن ۇستانىپ، دۇنيە جۇزىندەگى ٴادىل وزگەرىس تالابىنا دۇرىس قاراپ، حالىقارالىق قوعامعا الەۋمەتتىك ونىمدەردى بەلسەنە ۇسىنۋى بولىپ تابىلادى.
جۇڭگو - مالايزيا بىرلەسكەن مالىمدەمەسىندە «ۆاكسينا اشۋ جانە قولجەتىمدىلىگى جونىندەگى سەلبەستىك كەلىسىمى» اۋىزعا الىنىپ، جۇڭگو مەن مالايزيانىڭ قول ۇستاسا وتىرىپ جاڭا تيپتى ايدارشا ۆيرۋس ىندەتىنە قارسى تۇرعان قيىن كۇندەر ەسكە ٴتۇسىرىلدى. الەمدىك داعدارىس كەزىندە جۇڭگو ۆاكسينانى الەۋمەتتىك ٴونىم ەتۋ سىندى ٴىرى ەل ۋادەسىن باتىل امالياتتا ايگىلەپ، ”ادىلەت جولىمەن جۇرگەن جۇڭگو“ وبرازى جۇرت جۇرەگىنە بارعان سايىن تەرەڭ ۇيالادى.
قازىرگى دۇنيە جاڭا قيىن جاعدايعا ٴدوپ كەلىپ وتىر. كەدەن باجىسى شايقاسى، ساۋدا شايقاسى كوپ جاقتى ساۋدا تۇزىلىسىنە سوقتىعىپ، سىڭار جاقتىلىق، قورعامپازدىق دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەردىڭ، اسىرەسە، قالىڭ وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدىڭ مۇددەسىنە زيان جەتكىزدى. حالىقارالىق قوعام قالاي توتەپ بەرۋى كەرەك؟ جەر شارىنىڭ وڭتۇستىگى قالاي ىستەستىك جاساسۋى كەرەك؟
”شاعىن قايىق، جالعىز جەلكەن سۇراپىل تولقىنعا توتەپ بەرە المايدى، قيىندىقتى بىلەك بىرىكتىرە جەڭگەندە عانا ورنىقتى قاداممەن الىسقا جەتۋگە بولادى“ دەگەن وبرازدى بايىمداۋ بار، ”بەيبىتشىلىك، سەلبەسۋ، اشىق، سيىسىمدى بولۋ سىندى ازيا قۇن كوزقاراسى ارقىلى ازۋلىلار السىزدەردى باسىناتىن ورمان زاڭىنا جاۋاپ قايتارۋ“ سىندى بەتالىس جەتەكشىلىگى بار شىعىس وڭتۇستىك ازيا ساپارىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ ٴار جاقپەن ىشكەرىلەي پىكىرلەسىپ، تىعىز سايكەسىپ، زورەكەرلىك پەن وكتەمدىككە قارسى تۇرۋدىڭ، حالىقارالىق قوعامنىڭ ورتاق مۇددەسىن قورعاۋدىڭ، حالىقارالىق ادىلدىك پەن ادىلەتتىلىكتى قورعاۋدىڭ كۇشىن ۇيىستىردى. مالايزيا زۇڭليى ٴانۋار اسەرلەنە بىلاي دەدى: جۇڭگو ورنىقتىلىق قانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، باياندى بولاشاقتىڭ ٴۇمىتىن سيلادى.
دۇرىس ادىلەت — مۇددە كوزقاراسىنان تاتۋ، ادال، قايىرىمدى، كەڭ پەيىل بولۋ سىندى توڭىرەكتىك ديپلوماتيا ۇستانىمىنا، شىنايى، بۇكپەسىز، باۋىرمال، ادال بولۋ سىندى افريكاعا باعىتتالعان قىزمەت باعىتىنا دەيىن، 3 ۇلكەن الەمدىك باستامانى العا قويۋدان تەپە ـ تەڭ، ٴتارتىپتى دۇنيە ٴجۇزىنىڭ كوپ ۇيەكتەنۋى مەن جالپىعا ٴتيىمدى، سيىسىمدى ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋىن دارىپتەۋگە دەيىن... جاڭا داۋىردەن بەرى، جۇڭگو حالىقارالىق ساحنادا ٴمورالدان جازبايتىن ٴىرى ەلدىك باسشىلىق قابىلەتىن ايگىلەپ، اناعۇرلىم كوپ ابىرويعا قول جەتكىزدى، سونداي ـ اق اناعۇرلىم كوپ حالىقارالىق قولداۋعا يە بولدى.
ادامزاتتىڭ ساياسي وركەنيەت ۇردىسىندە ٴىرى ەلدەر ماڭىزدى رول اتقارۋدا، ولاردىڭ ارەكەتى دۇنيە ٴجۇزىنىڭ العا باسۋىن ىلگەرىلەتەتىن قوزعاۋشى كۇش بولۋى دا، قاقتىعىس پەن اپات تۋدىراتىن قاينار بولۋى دا مۇمكىن. زور وزگەرىس جاعدايىنداعى دۇنيە قانداي ٴىرى ەلدى قاجەت ەتەدى؟ باۋىرمالدىقتى، سەنىمدىلىكتى، ٴمورالدى دارىپتەيتىن جۇڭگو، تاريحتىڭ دۇرىس جاعىندا، ٴداۋىردىڭ العا باسۋى جاعىندا تۇرۋعا تاباندى بولعان جۇڭگو ٴىرى ەلدىڭ بەينەسىن اناعۇرلىم ايقىن، جاندى، اناعۇرلىم باۋىرمال، قادىرلى ەتتى.
دۇنيە ٴجۇزىنىڭ نە ٴۇشىن جۇڭگوعا نازار اۋدارۋىنىڭ، جۇڭگوعا ٴمان بەرۋىنىڭ، جۇڭگوعا بەت الۋىنىڭ، جۇڭگومەن قول ۇستاسۋىنىڭ سەبەبى دە مىنە وسى.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 4 ـ ايدىڭ 21 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
