انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى يىن لۋ 4 ـ ايدىڭ 24 ـ كۇنى ۇرىمجىدەن حابارلايدى. 4 ـ ايدىڭ 24 ـ كۇنى 2024 ـ جىلعى مەملەكەتتىك 10 ۇلكەن ارحەولوگيالىق جاڭا بايقاۋدى باعالاۋ ناتيجەسى جاريالاندى، شينجياڭ قاشقار مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتى تاڭدالدى.
مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتى قاشقار قالاسى باشكەرىم اۋىلى مورا قىستاعىنىڭ شىعىس سولتۇستىگىنەن ٴتۇزۋ سىزىق ارالىعى شامامەن 4 كيلومەتر كەلەتىن جەردە، قازىر ٴبىر دوڭگەلەك، ٴبىر ٴتورت بۇرىش ٴپىشىندى 2 بۇددا مۇناراسى ساقتالعان بولىپ، قازىرگە دەيىن بايقالعان ەلىمىزدىڭ ەڭ باتىس بولىگىنە ورنالاسقان، ەڭ جاقسى ساقتالعان ساز بالشىق قۇرىلىس بۇددا مۇناراسى ٴارى ەلىمىزدەگى العاشقى كەزدەگى كولەمدى جەر بەتى بۇتحاناسى مەن بۇددا ٴدىنىن جۇڭگوشالاندىرۋدىڭ تيپتىك ۋاكىلى بولىپ، بۇددا ٴدىنىنىڭ ەرتە زامانعى شينجياڭ وڭىرىندە تارالۋ جانە داۋىرلەۋ بارىسىن تولىق ايگىلەگەن، بۇل ارادان بايقالعان بۇددا ٴدىنى كوركەمونەرىنىڭ جۇرناقتارى دا جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ كوپ نەگىزدى، ٴبىر تۇلعالى، بارلىعىن تۇگەل قامتىعان، ۇزبەي جالعاسىپ كەلگەن جالپى تۇلعالىق ەرەكشەلىگىن ايگىلەپ وتىر.
ارحەولوگيالىق جىل تاريحىن ولشەۋگە قاراعاندا، مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتى زامانىمىزدىڭ 1 ـ عاسىرىندا باستاپ سالىنعان، سودان كەيىن تۇرلىشە تاريحي داۋىرلەردە كوپ رەت وزگەرتىلىپ، كەڭەيتىلىپ سالىنىپ، زامانىمىزدىڭ 10 ـ عاسىرىنان كەيىن بىرتىندەپ كەرەكسىز ەتىلگەن. 19 ـ عاسىردىڭ سوڭى مەن 20 ـ عاسىردىڭ باسىندا باتىس ”جاھانكەز اترەتتەرى“ شينجياڭنىڭ جەر ـ جەرىندە مادەنيەت ەسكى جۇرتتارىنا جان ـ جاقتان سۇعىنعان كەزىندە مۇنى بايقاعان، ماڭىزدى ولجا بايقالماعاندىقتان جاي عانا ەستەلىككە العان.
2019 ـ جىلى ورتالىق ۇلتتار داشۋەسى مەن شينجياڭ مادەني ەسكەرتكىشتەر ارحەولوگيالىق زەرتتەۋ ورنى سەلبەستىك جاساپ، مورا بۇتحاناسىنىڭ ەسكى جۇرتىنا ىرىقتىلىقپەن ارحەولوگيالىق قازۋ جۇرگىزدى، سول جىلى ەسكى جۇرتتى قازۋ قىزمەتى مەملەكەتتىك مادەني ەسكەرتكىشتەر مەكەمەسىنىڭ ”ارحەولوگيالىق جۇڭگو“ كەلەلى نىسانىنا ەنگىزىلدى.
6 جىلعا جۋىق قازۋ بارىسىندا ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى ٴجيى سالىنعان قۇرىلىس شوعىرى جۇرتىن ىركەس ـ تىركەس انىقتاپ شىقتى، مۇندا 2 بۇددا مۇناراسىنىڭ تاعانى قامتىلعان بولىپ، مۇنىڭ ىشىندە موناحتار ٴۇيى، اينالمالى ٴدالىز فورماسىنداعى بۇددا سارايى، تىك ٴتورت بۇرىش فورمالى بۇددا سارايى، نوم سويلەۋ ٴدارىسحاناسى، اس ٴۇي سياقتىلاردى قامتىعان 18 جەكە تۇلعالى قۇرىلىستاعى جيىنى 62 بولمە بار. 2024 ـ جىلعى قازۋ ناتيجەسىنە نەگىزدەلگەن ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى دوڭگەلەك مۇنارا بۇتحانانىڭ كەزىندە وزەكتى ورنى بولعان، كەيىن موناحتاردىڭ كوبەيۋىنە ىلەسە، بۇتحانا كەڭەيتىپ سالىنعان، سودان بارىپ قاسىنداعى ٴتورت بۇرىش مۇنارا جانە توڭىرەگىندەگى كوپتەگەن سايكەستى قۇرىلعىلار سالىنعان دەپ تۇجىرىمدادى.
”قازىرگى قازىلۋ ناتيجەسىنەن قاراعاندا، مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتىنىڭ قۇرىلىمى، ورنالاسىمى نەگىزىنەن تولىق ساقتالعان، بۇتحانانىڭ قۇرىلىس تۇرلەرى ٴبىرشاما تولىق، ٴداۋىرى ٴبىرشاما ەرتە ٴارى جالعاسقان ۋاقىتى ٴبىرشاما ۇزاق ەكەن. 2024 ـ جىلعى قازۋ ٴبىزدى بۇددا ٴدىنى العاشقى كەزدە جۇڭگوعا تارالعاننان كەيىن ٴدىني ورىندارىنىڭ قالاي سالىنعاندىعى جونىندەگى دەرەكتەرمەن قامدادى“، ـ دەدى ورتالىق ۇلتتار داشۋەسىنىڭ پروفەسسورى، مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتىن ارحەولوگيالىق قازۋ نىسانىنىڭ جاۋاپتىسى شياۋ شياۋيۇڭ.
مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتىنان قازىپ الىنعان مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ ٴتۇرى مول، وتە ـ موتە، سانى ايرىقشا كوپ، ونىڭ ۇستىنە ۇلگىسى ٴار الۋان بۇت ٴمۇسىنىنىڭ جۇرناقتارى ورتا ازيا، گاندحارا، جەرگىلىكتى ورىن جانە ورتا جازىق ٴوڭىرىنىڭ مادەنيەت فاكتورىن توعىستىرعان. ەسكى جۇرت ىشىندە تاعى قىش، اعاش، مىس، تاس، سۇيەك، ماقتا، كەندىر، جىبەك سياقتى ماتەريالداردىڭ جۇرناقتارى، سونداي ـ اق جيانلۇن ۋجۋ، كاييۋان تۇڭباۋ سياقتى جارماق اقشالار بار.
2024 ـ جىلى ارحەولوگيا اترەتى مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتىنان ٴبىر بالشىق قاڭىلتاق كەرپىشتى جاڭادان بايقادى، قاڭىلتاق كەرپىش ورتا جازىق قۇرىلىستارىنىڭ ماڭىزدى بولىگى، ول سول كەزدەگى مورا بۇتحاناسىنىڭ قۇرىلىس ٴتۇرى مەن ەرەكشەلىگىنىڭ ورتا جازىق ٴوڭىرىنىڭ قۇرىلىس ستيلىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراعاندىعىن تانۋىمىزدى دەرەكپەن قامدادى. ”تاريحي كىتاپتاردا جازىلۋىنشا، ۋ زىتيان قۇرعان جوۋ پاتشالىعى داۋىرىندە باتىس وڭىردەگى شۋلى قالاشىعىندا دايۇن بۇتحاناسى سالىنعان، ايتسە دە قازىر ونىڭ قاي جەردە ەكەنى بەيمالىم. وسى بالشىق قاڭىلتاق كەرپىش مورا بۇتحاناسىنىڭ كەزىندە ورتالىق اكىميات دەڭگەيىندە سالىنعان ٴىرى كولەمدى بۇتحانا ەكەندىگىن تۇسپالداۋىمىزعا ماڭىزدى دالەل ـ ىسپات ازىرلەدى، ول سول كەزدەگى ورتالىق اكىمياتتىڭ باتىس ٴوڭىردى ٴونىمدى باسقارعاندىعىنىڭ دالەلى“، ـ دەدى شياۋ شياۋيۇڭ.
