”ٴبىر دوڭگەلەك ٴپىشىن، ٴبىر ٴتورت بۇرىش ٴپىشىن“ اراسىنداعى تاريح جاڭعىرىعىنا قۇلاق سالعاندا
شين شىجيان
ازىناپ سوققان جەل قۇمال تاۋىنىڭ شىعىس وڭتۇستىك بولىگىندەگى تەكشەنى سيپاپ ٴوتتى، تەكشەدە بوي سوزىپ تۇرعان ٴبىر دوڭگەلەك، ٴبىر ٴتورت بۇرىش ٴپىشىندى 2 بۇددا مۇناراسى مىڭ جىلدان بەرگى زاماننىڭ داۋرەندەۋىنەن قۇلازۋىنا دەيىنگى شاققا كۋا بولۋدا. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ارحەولوگيا قىزمەتكەرلەرى تۇنبا قۇمدى قازعان كەزدە شىققان ”سىر ـ سىر“ دىبىستار مورا بۇتحاناسىن قايتالاي وياتىپ، بىزگە تاريحتىڭ تەرەڭ قويناۋىنداعى جاڭعىرىقتى جەتكىزدى.
4 ـ ايدىڭ 24 ـ كۇنى 2024 ـ جىلعى مەملەكەتتىك 10 ۇلكەن ارحەولوگيالىق جاڭا بايقاۋدى باعالاۋ ناتيجەسى جاريالاندى، شينجياڭ قاشقار مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتى تاڭدالدى. 6 جىلعا تاياۋ ارحەولوگيالىق قازۋ بارىسىندا بۇد جۇرناقتارىنىڭ، كوپ ٴتۇرلى اقشانىڭ، بالشىق قاڭىلتاق بولشەكتەرىنىڭ ارت ـ ارتىنان قازىپ الىنۋىنا ىلەسە، مورا بۇتحاناسى ەسكى جۇرتىنىڭ سۇلباسى بىرتىندەپ ايقىندالىپ، وسى جەردىڭ تاريحي بەينەسى بارعان سايىن ايشىقتالىپ، وتكەندى ٴبىر ـ بىردەن باياندادى ٴارى ناقتى بولمىسقا ساۋلە شاشتى.
مورا بۇتحاناسىنىڭ ”ٴبىر دوڭگەلەك، ٴبىر ٴتورت بۇرىشى“ اراسىندا كوپ نەگىزدى مادەنيەتتىڭ شوعىرلانعان كوركەم شۇعىلاسى ساقتالۋدا. سالۋدان بىرتىندەپ كەرەكسىز ەتىلۋگە دەيىن، مورا بۇتحاناسى بىرنەشە عاسىردىڭ وزگەرىسىن باستان وتكەردى، تەك ونىڭ قۇرىلىس فاكتورىنان الىپ قاراعاندا، گاندحارا ۇلگىسىندەگى بۇددا مۇناراسى بار، جەرگىلىكتى ورىننىڭ 回 ٴارىپ ۇلگىسىندەگى بۇددا سارايى بار، تاعى حانچۋان بۇددا ٴدىنىنىڭ ۇلكەن بۇددا سارايى قۇرىلىسى بار. قازىپ الىنعان قىرۋار بۇت ٴمۇسىنى جۇرناقتارىنداعى ”قىر مۇرىن، قويۋ قاس، شۇڭىرەك كوز“ بۇددا ٴدىنىنىڭ باتىس وڭىرگە تارالۋىنىڭ العاشقى كەزىندەگى ەرەكشەلىگى بولسا، ال ”قالامقاس، جىپشە كوز، دوڭگەلەك ٴجۇز“ بۇددا ٴدىنىنىڭ ورتا جازىقتان باتىس وڭىرگە قايتا تارالعاننان كەيىنگى ٴمۇسىن جاساۋ ەرەكشەلىگىن ايگىلەپ وتىر. تۇرلىشە داۋىردەگى مادەني ەسكەرتكىشتەر جانە ەسكى جۇرتتار كوپ نەگىزدى وركەنيەتتىڭ وسى جەردە تىلدەسۋ جاعدايىن قايتالاي بەينەلەۋدە ٴارى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ سىرتتان كەلگەن وركەنيەت فاكتورىن بەلسەندى قابىلداپ، سيىسىمدى، كەڭ پەيىلدىكپەن ۇزدىكسىز دامىپ زورايعان تاريح ٴىزىن ايعاقتاۋدا.
مورا بۇتحاناسىنىڭ ”ٴبىر دوڭگەلەك، ٴبىر ٴتورت بۇرىشى“ شينجياڭدا كوپ ٴتۇرلى ٴدىن قاتار ٴومىر سۇرگەن تاريحتى ناقتى دالەلدەدى. مورا بۇتحاناسىنىڭ ەكى بۇددا مۇناراسى العاشقى كەزدەگى كولەمدى جەر بەتى بۇتحانالارىنىڭ تيپتىك ۋاكىلى بولىپ، ەلىمىزدىڭ ەرتە كەزدەگى بۇتحانالارىنىڭ ورنالاسۋ جانە دامۋ وزگەرىسى جونىندەگى ۇلگىمەن قامدادى. تاشقورعانداعى وتقا تابىنۋ ٴدىنى وت تەكشەسىنەن شونجىداعى تاڭچاۋدۇن بايىرعى قالا ەسكى جۇرتىنداعى نەستوريان ٴدىنى عيباداتحاناسىنا، ودان بۇگىنگى قاشقار مورا بۇتحاناسىنا دەيىن، سانسىز مادەني ەسكەرتكىشتەر الدەقاشان شينجياڭ ەجەلدەن بەرى كوپ ٴتۇرلى ٴدىن قاتار ٴومىر سۇرگەن ٴوڭىر ەكەندىگىن، بۇددا ٴدىنى، زاراتۋشترا ٴدىنى، داۋجياۋ ٴدىنى، مانيحەي ٴدىنى، نەستوريان ٴدىنى، ٴىسلام ٴدىنى، كاتوليك ٴدىنى سياقتى دىندەر شينجياڭدا باي مادەنيەت مۇراسىن قالدىرعانىن دالەلدەدى.
مورا بۇتحاناسىنىڭ ”ٴبىر دوڭگەلەك، ٴبىر ٴتورت بۇرىشىندا“ بار الاپ ٴبىر تۇتاس بولۋ سىندى شەكارانى باسقارۋ جاعدايى تاڭبالانعان. مورا بۇتحاناسىن ارحەولوگيالىق قازۋ بارىسىندا تاڭ داۋىرىندەگى ٴىرى كولەمدى، جوعارى ولشەمدى قۇرىلىستاردا ۇنەمى قولدانىلاتىن ٴبىر بالشىق قاڭىلتاق كەرپىشتىڭ بايقالۋى ورتالىق اكىمياتتىڭ باتىس ٴوڭىردى باسقارعاندىعىن ماڭىزدى دالەل ـ ىسپاتپەن قامدادى. ەجەلدەن بەرى ورتالىق اكىمياتتىڭ باتىس ٴوڭىردى ٴونىمدى باسقارۋىندا تەك ساياسي، اسكەري ىستەر دەڭگەيىندەگى قۇرىلىم عانا ەمەس، ونان دا ماڭىزدىسى، قوعام، مادەنيەت دەڭگەيىندەگى نارلەندىرۋ جاتىر. بالشىق قاڭىلتاق كەرپىشتىڭ بايقالۋى ورتالىق اكىمياتتىڭ باتىس ٴوڭىردىڭ قوعام، مادەنيەت دەڭگەيىنە جاساعان ىقپال كۇشىن بەينەلەدى ٴارى شينجياڭداعى ٴار ۇلت حالقىنىڭ جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋىن دا ايگىلەدى. تاريح جۇڭحۋانىڭ تاڭداۋلى ٴداستۇرلى مادەنيەتى — جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تامىرى جانە جانى ەكەندىگىن، قاشاندا شينجياڭداعى ٴار ۇلت مادەنيەتى دامۋىنىڭ قۇنارلى توپىراعى، قاشاندا شينجياڭداعى ٴار ۇلت حالقىنىڭ رۋحاني مەكەنى ەكەندىگىن قايتا ـ قايتا دالەلدەدى.
مورا بۇتحاناسىن قازۋ جانە قورعاۋ قوسىنىندا ٴار ۇلت مۇشەلەرى قول ۇستاسىپ بىرگە ىستەۋدە، بۇل بەينە وسى مەكەندە بىرگە ەڭبەكتەنىپ، تۇرمىس كەشىرىپ، ٴداۋىردى كۇزەتۋگە ۇقسايدى. كوز الدان پويەزدەر گۋدوك شالىپ زۋلاۋدا، ەگىنجاي اراسىندا تارام ـ تارام جولدار جاتىر. مىڭ جىلدىق جىبەك جولىنىڭ شۇعىلاسى بەينە كوز الدىمىزدا تۇرعانداي ٴارى جىبەك جولىنىڭ مەرۋەرتىن اناعۇرلىم نۇرلاندىرۋدا.
