(2025 ـ جىلى 5 ـ ايدىڭ 2 ـ كۇنى)
قالانى جاڭالاۋ ارەكەتىن اتقارۋ — قالانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋدىڭ، حالىقتىڭ تاماشا تۇرمىس قاجەتىن ۇزدىكسىز قاناعاتتاندىرۋدىڭ ماڭىزدى شاراسى. قالانى جاڭالاۋ ارەكەتىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋ ٴۇشىن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ، مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ ماقۇلداۋىمەن مىناداي پىكىر العا قويدىق.
ٴبىرىنشى، جالپى تالاپ
شي جينپيڭ جاڭا ٴداۋىر جۇڭگوشا سوتسياليزم يدەياسىن جەتەكشى ەتۋگە تاباندى بولىپ، پارتيا 20 ـ قۇرىلتايىنىڭ جانە 20 ـ كەزەكتى ورتالىق كوميتەت ەكىنشى، ٴۇشىنشى جالپى ماجىلىستەرىنىڭ رۋحىن ىشكەرىلەي دايەكتىلەندىرىپ، باس شۋجي شي جينپيڭنىڭ قالا قىزمەتى جونىندەگى ماڭىزدى بايىمداۋلارىن جاپپاي دايەكتىلەندىرىپ، ورنىقتىلىق بارىسىندا ىلگەرىلەۋ قىزمەت جالپى ارناسىنان جازباي، قالانى اشۋ، گۇلدەندىرۋ تاسىلىندە بۇرىلىس جاساپ، قالانى جاڭالاۋدىڭ باياندى ۇلگىسىن جانە ساياسات، زاڭ ـ ەرەجەلەردى ورناتىپ، قالانى جاڭالاۋدى كۇش سالا اتقارىپ، قالا قۇرىلىمىنىڭ ساپالىلانۋىن، فۋنكتسياسىنىڭ كەمەلدەنۋىن، مادەنيەت تامىرىنىڭ جالعاسۋىن، ساپاسىنىڭ جوعارىلاۋىن جەبەپ، قونىسقا جايلى، ٴتوزىمدى، زەردەلى قالا قۇرۋ.
قىزمەت بارىسىندا مىنالاردى ورىنداۋ كەرەك: حالىقتى وزەك ەتۋگە تاباندى بولىپ، حالىقتىڭ قالاسى ۇستانىمىن جاپپاي امالياتتا ايگىلەپ، جاقسى ٴۇي، جاقسى شاعىن اۋماق، جاقسى الەۋمەتتىك اۋماق، جاقسى قالا رايونىن ويداعىداي قۇرۋ؛ جۇيە كوزقاراسىنا تاباندى بولىپ، قالانىڭ دامۋ زاڭدىلىعىنا قۇرمەت ەتىپ، تۇتاس پەريودتىق باسقارۋ تانىمىن ورناتىپ، قالانىڭ جۇيەلىلىگىن، تۇتاس تۇلعالىلىعىن، سايكەسىمدىلىگىن ۇزدىكسىز كۇشەيتۋ؛ جوبا ارقىلى جەتەكشىلىك ەتۋگە تاباندى بولىپ، دامۋ جوباسىنىڭ ستراتەگيالىق باعدار رولىن ساۋلەلەندىرىپ، مەملەكەت جەرى كەڭىستىگى جوباسىنىڭ نەگىزدىك رولىن كۇشەيتىپ، ارناۋلى جوبانى اتقارۋدىڭ تىرەكتىك رولىن نىعايتۋ؛ دامۋ مەن حاۋىپسىزدىكتى ٴبىر تۇتاس جوسپارلاۋعا تاباندى بولىپ، قالانىڭ جۇمىس جۇرگىزۋىندەگى حاۋىپ ـ قاتەرلەر مەن سىن ـ سايىستاردان ساقتانىپ جانە وعان توتەپ بەرىپ، قالانىڭ توزىمدىلىگىن جاپپاي جوعارىلاتۋ؛ قورعاۋدى ٴبىرىنشى ورىنعا قويۋعا، قامتاماسىز ەتۋگە تيىستىلەرىن مۇمكىندىكتىڭ بارىنشا قامتاماسىز ەتۋگە، پايدالانۋ ارقىلى قامتاماسىز ەتۋدى جەبەۋگە تاباندى بولىپ، قالانى جاڭالاۋدىڭ تۇتاس بارىسىندا، ٴارقايسى بۋىندارىندا قالا مادەنيەت مۇرالارىن قورعاۋدى كۇشەيتۋ؛ شىندىقتى ٴىس جۇزىنەن ىزدەۋگە، جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ىستەۋگە تاباندى بولىپ، بار كۇشتى سالىپ، شاماعا قاراي ىستەپ، حالىقتى كۇيزەلتىپ، قازىنانى وبالدى ەتەتىن ”بەت ـ بەدەل ينجەنەرياسىن“، ”وبراز ينجەنەرياسىن“ جۇرگىزبەۋ.
باستى نىسانا: 2030 ـ جىلعا بارعاندا قالانى جاڭالاۋ ارەكەتىن اتقارۋدا كەلەلى ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتكىزۋ، قالانى جاڭالاۋ ٴتۇزىلىس ـ مەحانيزمىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرۋ، قالانى اشۋ، گۇلدەندىرۋ تاسىلىندە بۇرىلىس جاساۋدا العاشقى ونىمدىلىككە قول جەتكىزۋ، حاۋىپسىز دامۋ نەگىزىن اناعۇرلىم بەكەمدەۋ، قىزمەت وتەۋ ونىمدىلىگىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋ، قونىس ورتاسىن كورنەكتى جاقسارتۋ، ەكونوميكالىق كاسىپ كۇيىن اناعۇرلىم بايىتۋ، مادەنيەت مۇرالارىن ٴونىمدى قورعاۋ، بەت ـ بەينەنى، ەرەكشەلىكتى اناعۇرلىم كورنەكتىلەندىرۋ، قالانى حالىق بۇقاراسىنىڭ جوعارى ساپالى تۇرمىس كەڭىستىگىنە اينالدىرۋ.
ەكىنشى، باستى مىندەتتەر
(1) قازىرگى قۇرىلىستاردى وزگەرتىپ پايدالانۋدى كۇشەيتۋ. قاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردى جاڭالاۋدى ورنىقتى ىلگەرىلەتىپ، D دارەجەلى قاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردى شاعۋدى، وزگەرتۋدى جەدەلدەتۋ، بەكەمدەۋ، وزگەرتىپ سالۋ، قايتا قۇرۋ سياقتى كوپ ٴتۇرلى ٴتاسىل ارقىلى مەملەكەت مەنشىگىندەگى جەردەگى C دارەجەلى قاتەرلى تۇرعىن ۇيلەر مەن مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىن، ٴىسورىنداردىڭ دايىن بولماعان تۇرعىن ۇيلەرىن جاڭالاۋدى بەلسەندى، ورنىقتى اتقارۋ. سىلكىنىسكە توزىمدىلىگى جاعىندا حاۋىپسىزدىك كومەسكى قاتەرى بار ٴارى بەكەمدەۋ قۇنىنا يە قالا ـ قالاشىق ۇيلەرىن تۇرگە ٴبولىپ، توپقا ٴبولىپ، سىلكىنىسكە ٴتوزىمدى ەتىپ بەكەمدەۋ. كوشىرۋگە بولمايتىن مادەني ەسكەرتكىشتەر، تاريحي قۇرىلىستار سياقتى قورعاۋ وبيەكتىلەرىنە ساياتىن بولسا، قاتىستى زاڭدارعا، زاڭ ـ ەرەجەلەرگە ساي قورعاپ جانە پايدالانىپ، ”ٴبىر ۇيگە ٴبىر شارا قولدانۋ“ بويىنشا وزگەرتۋ جوباسىن ورتاعا قويۋ، قاتەرلى تۇرعىن ٴۇي دەگەن اتپەن تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماقتارىن، ٴداستۇرلى قىستاقتاردى، مادەني ەسكەرتكىشتەردى، تاريحي قۇرىلىستاردى زاڭعا، بەلگىلەمەگە قايشى شاعۋعا، وزگەرتۋگە قاتاڭ تيىم سالۋ. قازىرگى تۇرعىن ٴۇي قۇرىلىستارى مەن الەۋمەتتىك قۇرىلىستاردى ەنەرگيا ۇنەمدەيتىن ەتىپ وزگەرتۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، قۇرىلىستىڭ جىلۋ ساقتاۋ ماتەريالدارىن باسقارۋدى كۇشەيتۋ، تۇرعىنداردى قالا ـ قالاشىقتارداعى تۇرعىن ۇيلەردى اشەكەيلەۋگە شابىتتاندىرۋ. كونە، ەسكى زاۆود ۇيلەرى، تومەن ٴونىمدى عيماراتتار، ٴداستۇرلى ساۋدا قۇرىلعىلارى سياقتى ىركىندى ۇيلەردى وزگەرتىپ پايدالانۋدى كۇشەيتۋ، قۇرىلىس فۋنكتسياسىن اۋىستىرۋ مەن ارالاس پايدالانۋدى ىلگەرىلەتۋ، قۇرىلىستىڭ جەتەكشى فۋنكتسياسى بويىنشا جەردىڭ پايدالانىلۋ ورنىن زاڭ، بەلگىلەمە بويىنشا ۇيلەسىمدى اۋىستىرۋ.
(2) قالا ـ قالاشىقتارداعى كونە شاعىن اۋماقتاردى رەتتەۋ ـ وڭاۋدى، وزگەرتۋدى ىلگەرىلەتۋ. شاعىن اۋماقتارداعى جانار گاز سياقتىلاردىڭ ەسكىرگەن قۇبىر جەلىلەرىن، قۇبىرلارىن جاڭالاپ، وزگەرتىپ، عيماراتتاعى ادامدار جۇرەتىن جول، اۋا، ىس ىعىستىرۋ مورجاسى، جەل وتەتىن جول سياقتىلاردى رەتتەپ ـ وڭاپ، حاۋىپسىزدىك كومەسكى كىناراتتارىن بار كۇشپەن جويىپ، شارت ـ جاعدايى بار عيماراتتارعا ليفت ورناتۋعا قولداۋ كورسەتۋ. شاعىن اۋماقتاردى جانە توڭىرەگىندەگى ورتانى وڭاپ، شاعىن اۋماقتاردا اۆتوكولىك توقتاتۋ، زاريادتاۋ، ٴورت ٴسوندىرۋ، حابارلاسۋ سياقتى سايكەستى نەگىزدىك قۇرىلعىلاردى كەمەلدەندىرۋ، تاماقتانۋعا كومەكتەسۋ، ٴۇي شارۋاسى سياقتى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارىن كوبەيتۋ. كونە شاعىن اۋماقتاردى جاڭالاۋدىڭ ساپا حاۋىپسىزدىگىن باقىلاۋ ـ باسقارۋدى كۇشەيتۋ، قۇرىلىسقا قاتىناسقان ورىنداردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ناقتىلاندىرۋ. وزگەرتۋمەن ۇشتاستىرىپ، شاعىن اۋماقتى باياندى باسقارۋ مەحانيزمىن سايكەستى كەمەلدەندىرۋ، تۇرعىنداردى ات سالىسۋعا جانە باقىلاۋعا جەتەكتەۋگە ٴمان بەرۋ، وزگەرتۋ جەتىستىكتەرىن بىرگە قورعاۋ. كونە شاعىن اۋماقتاردى، قاتەرلى تۇرعىن ۇيلەردى وزگەرتۋدى ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ اتقارۋ، مادەنيەت مۇرالارىنىڭ قۇندىلىعىن اشۋ، ٴداستۇرلى بەت ـ بەينەنى قورعاۋ نەگىزىندە جالپىلىق قورعاۋ، جوندەۋ، وزگەرتۋ جوباسىن جاساۋ، كونە شاعىن اۋماقتاردىڭ قونىستانۋ ورتاسىن، قۇرىلعى شارت ـ جاعدايىن، قىزمەت وتەۋ فۋنكتسياسىن جانە مادەنيەت قۇندىلىعىن ۇزدىكسىز جوعارىلاتۋ.
(3) كەمەلدى الەۋمەتتىك اۋماق قۇرىلىسىن ورىستەتۋ. الەۋمەتتىك اۋماقتاردىڭ نەگىزگى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارى، حالىققا قولايلى ساۋدالىق قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارى، الەۋمەتتىك قيمىل الاڭى سياقتىلارىن كەمەلدەندىرۋ، حاۋىپسىز، اقاۋسىز، قۇرىلعىلارى كەمەلدەنگەن، باسقارۋى ٴتارتىپتى، كەمەلدى الەۋمەتتىك اۋماق قۇرۋ، قالالاردا 15 مينۋتتىق حالىققا قولايلى تۇرمىس شەڭبەرىن قۇرۋ. قالالارداعى الەۋمەتتىك اۋماقتاردىڭ كىرىكپەلى قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارى قۇرىلىسىن ورىستەتۋ، الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارىنداعى ولقىلىقتاردى جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي تولىقتاۋ، جالپىلىق قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارىنىڭ ورنالاسىمىن ساپالىلاندىرۋ. تۇرعىندار، جوسپارلاۋشىلار، جوبالاۋشىلار قاتارلىلاردى الەۋمەتتىك اۋماق قۇرىلىسىنا ات سالىسۋعا جەتەكتەۋ.
(4) كونە كوشە اۋماعى، كونە زاۆود اۋماعى، قالا ىشىندەگى قىستاق سياقتىلاردى جاڭالاۋدى، وزگەرتۋدى ىلگەرىلەتۋ. كونە كوشە اۋماقتارىنىڭ فۋنكتسياسىن اۋىستىرۋدى، كاسىپ كۇيىنىڭ دارەجەسىن ٴوسىرۋدى، ومىرشەڭ كۇشىن جوعارىلاتۋدى ىلگەرىلەتىپ، جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ومىرشەڭ كۇشكە يە ٴبىر توپ كوشە اۋماقتارىن قۇرۋ. ساۋدا جاياۋلار كوشەسى مەن ەسكى ساۋدا كوشە اۋماقتارىن وزگەرتىپ جانە دارەجەسىن جوعارىلاتىپ، سايكەستى قۇرىلعىلاردى كەمەلدەندىرىپ، قاتىناستى ۇيىمداستىرۋدى ساپالىلاندىرىپ، الەۋمەتتىك كەڭىستىك ساپاسىن جوعارىلاتىپ، ساۋدا كاسىپ كۇيىن بايىتىپ، تۇتىنۋ جاعدايىندا جاڭالىق اشىپ، مادەنيەت ـ ساياحات كاسىپ سالاسىنىڭ قالانىڭ جاڭالانۋىنا قۋات ۇستەۋىن ىلگەرىلەتۋ. كونە زاۆود اۋماقتارىن جاڭالاۋدى، وزگەرتۋدى بازارلاندىرۋ تاسىلىمەن ىلگەرىلەتۋگە شابىتتاندىرۋ، ونەركاسىپ مۇرالارىن قورعاۋدى، پايدالانۋدى كۇشەيتۋ، بوس تۇرعان تومەن ٴونىمدى زاۆود اۋماقتارىن، زاۆود ۇيلەرىن جانە قۇرىلعىلارىن جانداندىرۋ جانە پايدالانۋ، جاڭا كاسىپ كۇيىن، جاڭا فۋنكتسيانى ورناتۋ. قالا ىشىندەگى قىستاقتاردى وزگەرتۋدى بەلسەنە ىلگەرىلەتىپ، تاريحي مادەنيەت بەت ـ بەينەسىن قورعاۋدىڭ الدىڭعى مەرزىمدىك قىزمەتىن ويداعىداي ىستەپ، جاپپاي شاعۋدان، جاپپاي قۇرىلىس جۇرگىزۋدەن اۋلاق بولىپ، ”ٴبىر قىستاققا ٴبىر شارا“ بويىنشا شاعۋ، جاڭادان سالۋ، رەتتەۋ ـ وڭاۋ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋ، شاعۋ مەن رەتتەۋدى ۇشتاستىرۋ سياقتى تاسىلدەرمەن وزگەرتىپ، حاۋىپسىزدىك حاۋىپ ـ قاتەرلەرىن، كومەسكى كىناراتتارىن شىن مانىندە جويىپ، قونىستانۋ شارت ـ جاعدايى مەن تۇرمىس ورتاسىن جاقسارتۋ. بۇقارانىڭ وزگەرتۋ تىلەگى كۇشتى، قالا قۇرىلىس قارجىسى ارقىلى تەڭگەرۋگە بولاتىن، وتكىزىپ الۋ، تولەم بەرۋ جوباسى پىسىپ ـ جەتىلگەن قالا ىشىندەگى قىستاقتاردى وزگەرتۋ نىسانىن جەدەل اتقارۋ. كونە ۆوگزالداردى جانە توڭىرەگىندەگى كونە كوشە اۋماقتارىن ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ جاڭالاۋدى، وزگەرتۋدى ىلگەرىلەتۋ.
(5) قالا فۋنكتسياسىن كەمەلدەندىرۋ. كوپ ساتىلى، جاپپاي قامتىعان الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ تورىن قۇرىپ جانە اقاۋسىزداندىرىپ، ىركىندى، بوس تۇرعان ۇيلەر مەن تومەن ٴونىمدى جەردەن تولىق پايدالانىپ، حالىق تۇرمىسى سالاسىنداعى الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارىنداعى ولقىلىقتاردى الدىمەن تولىقتاپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ تۇرمىس قاجەتىن ۇيلەسىمدى قاناعاتتاندىرۋ. ”جايشىلىقتا دا، شۇعىل جاعدايدا دا پايدالانىلاتىن“ الەۋمەتتىك نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرىلىسىن بەلسەندى، ورنىقتى ىلگەرىلەتۋ. قالالارداعى ەمدەۋ، شۇعىل جاعدايعا توتەپ بەرۋگە قىزمەت وتەۋ جۇيەسىن كەمەلدەندىرىپ، ۋاقىتتىق ورنالاستىرۋدى، شۇعىل جاعدايعا توتەپ بەرۋ زاتتىق ماتەريالدارىمەن قامتاماسىز ەتۋدى كۇشەيتۋ. قارتتارعا لايىقتى، بالالارعا لايىقتى ەتىپ وزگەرتۋدى ىلگەرىلەتىپ، الەۋمەتتىك ورىندارداعى بوگەتسىز ورتا قۇرىلىسىن وزگەرتۋدى جەدەلدەتۋ. جالپىعا ٴتيىمدى، اماناتتاپ تاربيەلەۋگە قىزمەت وتەۋ قامداۋىن ارتتىرىپ، ەڭ تومەنگى شەكتەن تۇسىرمەيتىن، جالپىعا ٴتيىمدى، الۋان تۇرلىلەندىرىپ زەينەتكەرلىككە قىزمەت وتەۋدى دامىتۋ. بۇقارانىڭ ماڭايىنداعى جالپى حالىقتىق دەنە شىنىقتىرۋ الاڭى قۇرىلعىلارىن جەرگىلىكتى جاعدايعا قاراي ورناتۋ جانە وزگەرتۋ. تۇتىنۋ نەگىزدىك قۇرىلعىلارىن وزگەرتۋدى، دارەجەسىن جوعارىلاتۋدى ىلگەرىلەتۋ. قالانىڭ الەۋمەتتىك كەڭىستىگىن بەلسەنە كەڭەيتىپ، جاڭاشا الەۋمەتتىك مادەنيەت كەڭىستىگىن عىلمي ورنالاستىرۋ.
(6) قالانىڭ نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرىلىسىن وزگەرتۋدى كۇشەيتۋ. قالانىڭ نەگىزدىك قۇرىلعىلارىنىڭ حاۋىپ ـ قاتەرلەرى مەن كومەسكى كىناراتتارىن جاپپاي ٴبىر ـ بىردەن تەكسەرۋ. جەر استى كەڭىستىگىن ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ اشۋ جانە جان ـ جاقتى پايدالانۋدى ىلگەرىلەتۋ. قالالارداعى جانار گاز، سۋمەن قامداۋ، سۋ ىعىستىرۋ، لاس سۋ، جىلۋمەن قامداۋ سياقتى جەر استى قۇبىر جەلىسى، قۇبىر تورى مەن جەر استى جالپىلىق قۇبىر ٴدالىزى قۇرىلىسىن وزگەرتۋدى جەدەلدەتىپ، قۇرىلىس بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋدىڭ، قورعاۋدىڭ باياندى باسقارۋ ٴتۇزىمىن كەمەلدەندىرۋ. قالانى سۋمەن قامداۋ قۇرىلعىلارىن وزگەرتۋدى، ولشەمدى جوعارىلاتۋدى ىلگەرىلەتىپ، قالاداعى تۇرمىستىق لاس سۋدى جيناۋ، ٴبىر جاقتى ەتۋ جانە قايتا پايدالانۋ، سونداي ـ اق لاس بالشىقتى ٴبىر جاقتى ەتۋ، ورنالاستىرۋ قۇرىلعىلارى قۇرىلىسىن وزگەرتۋدى كۇشەيتىپ، لاس سۋدى ٴبىر جاقتى ەتۋ زاۆود تورىن ٴبىر تۇلعالاندىرىپ قۇرۋ، جۇمىس جۇرگىزۋ، قورعاۋ مەحانيزمىن جەدەل ورناتۋ. قالادا تاسقىننان ساقتانۋدى جانە قالانى سۋ باسۋىن وڭاۋدى ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ، قالا رايونىنىڭ سۋ جۇيەسى، سۋ ىعىستىرۋ قۇبىر تورى مەن توڭىرەكتەگى وزەن، كول، تەڭىز، سۋ قويماسى سياقتىلاردا بىرلەسىپ ىعىستىرۋ، بىرلەسىپ رەتتەۋ بويىنشا جۇمىس جۇرگىزۋ، باسقارۋ ۇلگىسىن ورناتىپ جانە اقاۋسىزداندىرىپ، سۋ ىعىستىرۋ، تاسقىننان ساقتانۋ قۇرىلعى قۇرىلىسىن وزگەرتۋدى جەدەلدەتىپ، قالادا تاسقىننان ساقتانۋدىڭ، تاسقىن سۋىن ىعىستىرۋدىڭ كەمەلدى جۇيەسىن ورناتىپ، شۇعىل جاعدايعا توتەپ بەرۋ بويىنشا ٴبىر جاقتى ەتۋ قابىلەتىن جوعارىلاتۋ. تۇرمىستىق قوقىر ـ قوقسىقتاردى ٴبىر جاقتى ەتۋ قۇرىلعىلارىن وزگەرتۋدى، دارەجەسىن جوعارىلاتۋدى ىلگەرىلەتۋ. الەۋمەتتىك ٴورت ٴسوندىرۋ، ورتتەن ساقتانۋ قۇرىلعىلارى قۇرىلىسىن كۇشەيتىپ، اپاتتان ساقتانۋ ينجەنەرياسىن لايىقتى تۇردە الدىن الا قۇرۋ. قالانىڭ قاتىناس نەگىزدىك قۇرىلعىلارىن كەمەلدەندىرىپ، تەز قارقىندى نەگىزگى جەلى قاتىناسىن، تۇرمىستىق سيپاتتى جيناۋ ـ جونەلتۋ قاتىناسىن جانە جاسىل، باياۋ قاتىنايتىن قاتىناستى دامىتىپ، اۆتوكولىك توقتاتۋ قۇرىلعىلارىن جەدەل قۇرۋ. قالالارداعى جۇك تاسىمال تورابىن جوبالاۋدى ساپالىلاندىرىپ، دارەجەگە ٴبولىپ جەتكىزۋ قۇرىلعىلارى جۇيەسىن اقاۋسىزداندىرۋ. جاڭاشا قالا نەگىزدىك قۇرىلعىلار قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتىپ، قۇرىلىس ينفورماتسيا مودەلى (B I M) تەحنولوگياسىن قولدانۋدى تەرەڭدەتىپ، قالا نەگىزدىك قۇرىلعىلارىنىڭ جان تامىر حاۋىپسىزدىگى ينجەنەرياسى قۇرىلىسىن اتقارۋ.
(7) قالانىڭ ەكولوگيالىق جۇيەسىن قالپىنا كەلتىرۋ. تاۋدى وڭاۋدى، سۋدى تىزگىندەۋدى، قالانى وڭاۋدى ٴبىر تۇلعالى ىلگەرىلەتۋگە تاباندى بولىپ، قالانىڭ ۇلاسپالى، كەمەلدى ەكولوگيالىق نەگىزدىك قۇرىلعى جۇيەسىن ورناتۋ. بۇلىنگەن تاۋلار مەن كومىر قازىلىپ شوككەن وڭىرلەردى قالپىنا كەلتىرۋدى تەزدەتىپ، حاۋىپسىزدىك كومەسكى كىناراتتارىن جويۋ. ۇلپا قالا قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتىپ، قالالارداعى سازدىقتاردى قورعاپ، قالپىنا كەلتىرىپ، قالالارداعى قارا، ساسىق سۋلاردى تىزگىندەۋدىڭ ونىمدىلىگىن بەكەمدەپ، قالالارداعى سۋدىڭ سارقىلۋىنىڭ، توپىراقتىڭ شايىلۋىنىڭ الدىن الۋدى جانە ەكولوگيالىق تازا شاعىن الاپتار قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتۋ. قۇرىلىسقا پايدالانىلاتىن جەرلەردىڭ توپىراعىنىڭ لاستانۋ حاۋىپ ـ قاتەرىن باسقارۋ ـ تىزگىندەۋدى جانە قالپىنا كەلتىرۋدى كۇشەيتىپ، لاستانعان جەر بولەگىنىڭ حاۋىپسىز قايتالاي پايدالانىلۋىنا شىنايى كەپىلدىك ەتۋ. قالانىڭ جاسىل اينالما، جاسىل ٴدالىز، جاسىل سىنا، جاسىل جول قۇرىلىسىن ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتىپ، جەرگىلىكتى وسىمدىكتەردىڭ قولدانىلۋ دەڭگەيىن جوعارىلاتىپ، قالا ورگانيزمدەرىنىڭ الۋان تۇرلىلىگىن قورعاپ، بۇقارانىڭ ماڭايىنداعى الەۋمەتتىك اۋماق باقشاسى مەن شاعىن باقشالاردى كوبەيتىپ، باقشانىڭ جاسىل القابىن اشىق ۇستاۋدى، بىرگە يگىلىكتەنۋدى ىلگەرىلەتۋ.
(8) قالانىڭ تاريحي مادەنيەتىن قورعاۋ، جالعاستىرۋ. مەملەكەت بويىنشا مادەني ەسكەرتكىشتەردى جاپپاي تەكسەرۋمەن ۇشتاستىرىپ، قالا مادەنيەت مۇرالارى بايلىعىن تەكسەرۋدى تىڭعىلىقتى ورىستەتۋ. ”كونە قالانى ەندىگارى شاعۋعا بولمايدى“ دەگەن تالاپتى تياناقتاندىرىپ، كونە قالانى جانە ونىڭ تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماقتارىن جاپپاي تەكسەرىپ، قالا ـ قالاشىقتارداعى كونە شاعىن اۋماقتارداعى، كونە كوشە اۋماقتارىنداعى، كونە زاۆود اۋماقتارىنداعى مادەنيەت مۇرالارى بايلىعىنىڭ جاي ـ جاپسارىن انىقتاپ، ەڭ قاتاڭ قورعاۋ كولەمىن بەلگىلەۋ. مادەنيەت مۇرالارىنىڭ ىقپالىن باعالاۋدى ورىستەتىپ، ”الدىمەن تەكسەرىپ، سوڭىنان قۇرۋ“، ”الدىمەن ارحەولوگيالىق تەكسەرۋ جۇرگىزىپ، ونان سوڭ وتكەرمەلەۋ“ سىندى قورعاۋدى الدىڭعى ورىنعا قويۋ مەحانيزمىن ورناتۋ، اقاۋسىزداندىرۋ. كونە ۇيلەردى شاعۋدى، باسقارۋدى كۇشەيتىپ، قورعاۋ قۇنىنا يە كونە قۇرىلىستاردى، بايىرعى تۇرعىن ۇيلەردى بەتالدى شاقپاۋ، شىنىن شاعىپ، جالعانىن سالۋعا تيىم سالۋ. تۇرعىنداردى نەگىزگى تۇلعا ەتكەن قورعاۋ، اتقارۋ مەحانيزمىن ورناتىپ، تاريحي مادەنيەت كوشە اۋماقتارىن قالپىنا كەلتىرۋدى جانە كوشىرۋگە بولمايتىن مادەني ەسكەرتكىشتەردى، تاريحي قۇرىلىستاردى جوندەۋدى ىلگەرىلەتىپ، مادەنيەت مۇرالارىنان ۇيلەسىمدى پايدالانۋدىڭ ٴتاسىلى مەن جولى جونىندە ىزدەنىس جاساۋ. ماڭىزدى تاريحي مادەنيەت قۇنىنا يە، جۇڭحۋانىڭ تاريحي مادەنيەت جۇلگەسىن ايگىلەيتىن جەر اتتارىن قورعاپ، ارناعا تۇسپەگەن جەر اتتارىن ورنىقتى اداقتاۋ. قالانىڭ جاڭالانۋىنداعى ٴتۇيىندى وڭىرلەردىڭ، ماڭىزدى جەرلەردىڭ بەت ـ بەينەسىن باسقارۋ ـ مەڭگەرۋدى كۇشەيتىپ، ەرەكشە ۇلكەن الەۋمەتتىك قۇرىلىستاردى، ەرەكشە ٴزاۋلىم عيماراتتاردى قاتاڭ باسقارۋ.
ٴۇشىنشى، تىرەكتىك قامتاماسىزدىقتى كۇشەيتۋ
(1) قالانى جاڭالاۋدى اتقارۋ مەحانيزمىن قۇرۋ جانە اقاۋسىزداندىرۋ. سۇرانىستى باعدار، نىساندى جەتەكشى ەتكەن قالانى جاڭالاۋ ٴتۇزىلىس مەحانيزمىندە جاڭالىق اشۋ جانە ونى كەمەلدەندىرۋ. قالا تۇلعاسىن تەكسەرۋدى، باعالاۋدى جالپى بەتتىك ورىستەتىپ، ماسەلەنى بايقاۋ، ماسەلەنى شەشۋ، ونىمدىلىگىن باعالاۋ، بەكەمدەۋ، دارەجەسىن جوعارىلاتۋ سىندى قىزمەت جولىن قالىپتاستىرۋ. مەملەكەت جەرى كەڭىستىگى جوباسى بويىنشا قالا تۇلعاسىن تەكسەرۋ، باعالاۋ ناتيجەسىمەن ۇشتاستىرىپ، قالانى جاڭالاۋ ارناۋلى جوباسىن جاساپ، اتقارىپ، قالانى جاڭالاۋ ارەكەت نىساناسىن، ٴتۇيىندى مىندەتىن، قۇرىلىس نىسانىن جانە اتقارۋ ۋاقىت ٴتارتىبىن تۇراقتاندىرىپ، ”ارناۋلى جوبا ـ اۋماق جوسپارى ـ نىساندى اتقارۋ جوباسى“ سىندى جوبا اتقارۋ جۇيەسىن ورناتۋ جانە كەمەلدەندىرۋ. قالا جوباسىنىڭ قالانى جاڭالاۋ نىسانىن اتقارۋداعى جەتەكشىلىك رولىن كۇشەيتىپ، ٴۇي، تۇرعىندار اۋماعى، الەۋمەتتىك اۋماق، قالا رايونى، قالا سياقتى تۇرلىشە ولشەمدەگى جوبالاۋ، باسقارۋ تالابىن تۇراقتاندىرۋ. قالانى جاڭالاۋعا ۇيلەسەتىن ينجەنەريا نىسان قۇرىلىستارىن اتقارۋدى باسقارۋ ٴتۇزىمىن ۇزدىكسىز كەمەلدەندىرۋ.
(2) جەردەن پايدالانۋ ساياساتىن كەمەلدەندىرۋ. ”نىسان جوباعا ىلەسۋگە، جەر فاكتورى نىسانعا ىلەسۋگە“ تاباندى بولىپ، جەردەن پايدالانۋدى قامتاماسىزداندىرۋدى كۇشەيتىپ، تۇتاس ٴوڭىردى، تۇتاس ٴتۇردى قامتىعان، ٴبىر تۇتاس تۇيىلىستىرىلەتىن مەملەكەت جەرى كەڭىستىگىنىڭ پايدالانىلۋىن باسقارۋ جانە جوبالاۋعا رۇقسات ەتۋ ٴتۇزىمىن ورناتىپ، اقاۋسىزداندىرىپ، جاڭادان ارتقان جانە ىركىندى قۇرىلىسقا پايدالانىلاتىن جەردى ويداعىداي ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ، مەملەكەت جەرى كەڭىستىگى جوباسىن رەتتەۋگە ساياتىن بولسا، ٴتارتىپ بويىنشا، زاڭ بويىنشا ٴبىر جاقتى ەتۋ. جەردى ارالاس اشۋ ـ پايدالانۋدى، پايدالانۋ ورنىن زاڭ بويىنشا ۇيلەسىمدى اۋىستىرۋدى ىلگەرىلەتىپ، پايدالانۋ ورنىن اۋىستىرۋ جانە قامتىپ پايدالانۋدىڭ وڭ اداقتاماسىن، تەرىس اداقتاماسىن جانە باسقارۋ ـ مەڭگەرۋ تالابىن تۇراقتاندىرىپ، پايدالانۋ ورنىن اۋىستىرۋدىڭ وتپەلى كەزەڭىنە قاتىستى ساياساتتاردى كەمەلدەندىرۋ. ىركىندى، تومەن ٴونىمدى پايدالانىلاتىن جەردى جانداندىرىپ پايدالانىپ، بوس جەردى پايدالانۋ ۇقىعىن قايتارىپ الۋ مەحانيزمىن كەمەلدەندىرىپ، بىتىراندى پايدالانىلاتىن جەردى شوعىرلى وزگەرتۋ، سيىمدىلىق مولشەرىن كوشىرۋ نەمەسە سيلاۋ ساياساتتارىن ساپالىلاندىرۋ. ىركىندى، تومەن ٴونىمدى پايدالانىلاتىن جەرلەردى قامتاماسىزداندىرۋ سيپاتتى تۇرعىن ٴۇي سالۋعا، كاسىپ سالاسىن دامىتۋعا، الەۋمەتتىك قىزمەت وتەۋ قۇرىلعىلارىن كەمەلدەندىرۋگە پايدالانۋعا قولداۋ كورسەتۋ. مەملەكەت جەرىنەن پايدالانۋ ۇقىعىن وتكەرمەلەۋ توقتامىندا كەلىسكەن نەمەسە جەر ٴبولىپ بەرۋ شەشىمىندە ۇكىمەت جەردەن پايدالانۋ ۇقىعىن قايتارىپ الادى دەپ بەلگىلەنگەن، سونداي ـ اق زاڭداردا، اكىمشىلىك زاڭ ـ ەرەجەلەردە ٴوز بىلگەنىنشە وتكەرمەلەۋگە تيىم سالىنعان جاعدايدان تىس، مەملەكەت مەنشىگىندەگى جەردەن پايدالانۋ ۇقىعى بار ادامداردى ٴتارتىپ بويىنشا ٴوز الدىنا نەمەسە وتكەرمەلەۋ، جارنا قوسۋ، بىرلەسىپ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ سياقتى تاسىلدەر ارقىلى تومەن ٴونىمدى پايدالانىلاتىن جەردى جاڭالاۋعا، وزگەرتۋگە شابىتتاندىرۋ. جەر باعاسىن ەسەپتەپ الۋ ەرەجەسىن ساپالىلاندىرۋ. قۇرىلىسقا پايدالانىلاتىن جەردەن پايدالانۋ ۇقىعىن جەر بەتى، جەر ٴۇستى نەمەسە جەر استى بويىنشا جەكە ـ جەكە ورناتۋدى ىلگەرىلەتۋ. قالانى جاڭالاۋعا قاتىستى جىلجىمايتىن مۇلىكتى تىزىمگە الدىرۋ ٴتۇزىمىن كەمەلدەندىرۋ.
(3) ۇيدەن پايدالانۋدا تۇتاس عۇمىر پەريودى بويىنشا حاۋىپسىزدىك باسقارۋ ٴتۇزىمىن ورناتۋ. ۇيدەن پايدالانۋ حاۋىپسىزدىگى تۇلعالىق جاۋاپكەرشىلىگىن جانە باقىلاۋ ـ باسقارۋ جاۋاپكەرشىلىگىن تياناقتاندىرىپ، ٴۇي حاۋىپسىزدىگىن كۇندەلىكتى شارلاپ تەكسەرۋدى جانە حاۋىپسىزدىك تەكسەرۋىن كۇشەيتىپ، حاۋىپسىزدىك كومەسكى كىناراتتارىن دەر كەزىندە بايقاۋ جانە ٴبىر جاقتى ەتۋ. بازارلانعان شارا ارقىلى ٴۇي ساپاسى حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىزداندىرۋ مەحانيزمىندە جاڭالىق اشۋ جونىندە ىزدەنىس جاساۋ. تۇرعىن ٴۇيدى ارناۋلى جوندەۋ قاراجاتى ساياساتىن كەمەلدەندىرىپ، قازىر بار ٴۇي حاۋىپسىزدىگىن باسقارۋ الەۋمەتتىك قارجىسىن توپتاۋ، باسقارۋ، پايدالانۋ ۇلگىسىن ورناتۋدى، كەمەلدەندىرۋدى ىلگەرىلەتۋ.
(4) كوپ نەگىزدەنگەن قارجى قوسۋ، قارجى قۇراۋ ٴتاسىلىن اقاۋسىزداندىرۋ. ورتالىقتىڭ مەجە ەسەبى ىشىندە قارجى قوسۋ سياقتىلاردى قولداۋ سەرپىنىن ارتتىرىپ، اسا ۇزاق مەرزىمدىك ەرەكشە مەملەكەت زايومى ارقىلى شارتقا ۇيلەسەتىن نىساندارعا قولداۋ كورسەتۋ. ورتالىق قازىنا قالانى جاڭالاۋ ارەكەتىن اتقارۋعا قولداۋ كورسەتۋ. جەرگىلىكتى ۇكىمەتتەر قازىنالىق ۇسىنىلىمدى ارتتىرىپ، قاتىستى قارجىنى بىرىكتىرۋ مەن ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ پايدالانۋدى ىلگەرىلەتىپ، قارىز قاتەرىن تىزگىندەۋگە بولاتىن العى شارت استىندا جەرگىلىكتى ۇكىمەت ارناۋلى زايومىن تاراتۋ ارقىلى شارتقا ۇيلەسەتىن قالانى جاڭالاۋ نىسانىنا قولداۋ كورسەتىپ، زاڭعا، ەرەجەگە قايشى قارىز الۋعا، قارجى قۇراۋعا قاتاڭ تيىم سالۋ. قالانى جاڭالاۋعا قاتىستى كەدەن باجىسىن ازايتۋ، كەشىرىم ەتۋ ساياساتىن تياناقتاندىرۋ. ٴتۇرلى فينانس قۇرىلىمدارىن زاڭ بويىنشا، ەرەجەگە ۇيلەسىمدى، حاۋىپ ـ قاتەردى مەڭگەرۋگە بولاتىن، ساۋدانى باياندى جۇرگىزۋگە بولاتىن العى شارت استىندا قالانى جاڭالاۋعا بەلسەنە ات سالىسۋعا ىنتالاندىرۋ، سەنىمدى قارىز ارقىلى قولداۋدى كۇشەيتۋ. بازارلانعان قارجى قوسۋ، قارجى قۇراۋ ۇلگىسىن كەمەلدەندىرىپ، قوعامدىق كاپيتالدى قالانى جاڭالاۋعا ات سالىسۋعا باۋراپ، شارتقا ۇيلەسەتىن نىساندارعا نەگىزدىك قۇرىلعى سالاسىندا جىلجىمايتىن مال ـ مۇلىككە قارجى قوسۋدى اماناتتاۋ قورى، (REITs) مال ـ مۇلكى اكتسياعا اينالدىرىلعان ونىمدەر، سەرىكتەستىكتىڭ سەنىمدىلىك تۇرىندەگى زايومى سياقتىلاردى تاراتۋدى جەبەۋ.
(5) ۇكىمەت جەتەكشىلىك ەتەتىن، بازار جۇمىس جۇرگىزەتىن، الەۋمەت ات سالىساتىن قالانى جاڭالاۋدىڭ باياندى ۇلگىسىن ورناتۋ. ٴمالىنىڭ، الەۋمەتتىك اۋماقتىڭ رولىن تولىق ساۋلەلەندىرىپ، حالىق بۇقاراسىنىڭ قالانى جاڭالاۋعا ات سالىسۋ بەلسەندىلىگىن جۇمىلدىرۋ. قالانى باسقارۋدى الەۋمەتتىك اۋماققا ەنگىزۋ قىزمەتىن ورىستەتۋ. مال ـ مۇلىك يەسىن دەربەس جاڭالاۋعا ىنتالاندىرىپ، كاسىپورىننىڭ بوس تۇرعان، ٴونىمى تومەن، ىركىندى مال ـ مۇلكىن جانداندىرۋعا قولداۋ كورسەتىپ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاپيتالدىڭ باستاماشىلدىق رولىن اناعۇرلىم ويداعىداي ساۋلەلەندىرۋ. شارۋاشىلىق تۇلعالارىن ات سالىسۋعا باستاپ، كوپ سالاداعى كاسىپتىك كۇشتەردىڭ جانە قىزمەت وتەۋ قۇرىلىمدارىنىڭ قالانى جاڭالاۋعا قاتىناسۋىن قولداپ، ماماندار الەۋمەتتىك شەشىم جاساۋعا ات سالىسۋ ٴتۇزىمىن اقاۋسىزداندىرۋ. قالانى جاڭالاۋعا ۇيلەسىمدى قۇرىلىس، شارۋاشىلىق، جونگە سالۋ ٴتۇزىلىس ـ مەحانيزمىن قۇرۋ جانە اقاۋسىزداندىرۋ. قالانى جاڭالاۋداعى قوعامدىق حاۋىپ ـ قاتەرلەردى باعالاۋ، قايشىلىقتى شەشۋ، ٴبىر جاقتى ەتۋ مەحانيزمى قۇرىلىسىن كۇشەيتۋ.
(6) زاڭ ـ ەرەجە ولشەمىن اقاۋسىزداندىرۋ. قالانى جاڭالاۋعا قاتىستى زاڭ شىعارۋ قىزمەتىن جەدەل ىلگەرىلەتىپ، قالانى جوبالاۋ، گۇلدەندىرۋ، اينالىم، جونگە سالۋ جانە ۇيلەردى باسقارۋ جونىندەگى زاڭداردى، زاڭ ـ ەرەجەلەردى اقاۋسىزداندىرۋ. قالانى جاڭالاۋعا ۇيلەسىمدى تەحنولوگيالىق ولشەمدى كەمەلدەندىرىپ، ٴورت ٴسوندىرۋ، ورتتەن ساقتانۋ، سايكەستى الەۋمەتتىك قۇرىلعى سياقتىلاردا تۇرگە ٴبولىپ سايكەستى پايدالانىلاتىن ولشەمدەردى بەلگىلەۋ جانە وعان وزگەرىس ەنگىزۋ. قالانى جاڭالاۋداعى عىلىم ـ تەحنولوگيالىق جاڭالىق اشۋ قابىلەتى قۇرىلىسىن كۇشەيتىپ، جاڭا تەحنولوگيانى، جاڭا شەبەرلىكتى، جاڭا ماتەريالدى بار كۇشپەن زەرتتەپ اشىپ، عىلىم ـ تەحنولوگيا تابىسىن جالپىلاستىرۋدى، قولدانۋدى جەدەلدەتۋ.
ٴتورتىنشى، ۇيىمداستىرىپ اتقارۋدى كۇشەيتۋ
پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ورتالىقتانعان ٴبىر تۇتاس باسشىلىعىندا، وڭىرلەر، قاتىستى تاراۋلار ٴىس جۇزىندىك جاعدايمەن ۇشتاستىرا وتىرىپ وسى پىكىردى دايەكتىلەندىرۋدى، تياناقتاندىرۋدى ويداعىداي يگەرۋى كەرەك. ولكە دارەجەلى پارتكومدار مەن ۇكىمەتتەر جەرگىلىكتى ٴوڭىردىڭ قالانى جاڭالاۋ ارەكەتىندەگى نىسانالار مەن مىندەتتەردى بەلگىلەپ، جوعارى مەن تومەننىڭ ۇشتاسۋىن ويداعىداي ىستەۋى كەرەك. قالالىق پارتكومدار مەن ۇكىمەتتەر جاۋاپكەرشىلىكتى شىنايى اتقارىپ، قالا دارەجەلى ٴبىر تۇتاس جوسپارلاۋ، تاراۋلار بىرگە ارەكەتتەنۋ، دارەجەگە ٴبولىپ تياناقتاندىرۋ سياقتى قىزمەت ارناسىن قالىپتاستىرىپ، ساياساتتى ٴبىر تۇتاس جوسپارلاۋدى كۇشەيتىپ، قارجى سياقتى قامتاماسىزدىقتى قاتايتىپ، قالانى جاڭالاۋ ارەكەتىن ورنىقتى، ٴتارتىپتى اتقارىپ، فورماشىلدىقتى باتىل تيىپ، ”كوز بوياۋشىلىق“ ىستەۋدى جويۋى كەرەك. تۇرعىن ٴۇي جانە قالا، اۋىل قۇرىلىسى مينيسترلىگى باستاماشى بولۋ رولىن ساۋلەلەندىرىپ، قاتىستى تاراۋلارمەن بىرگە ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ جەتەكشىلىك ەتۋدى جانە سايكەستىرۋدى، قولداۋدى كۇشەيتىپ، ٴتۇزىم ـ ساياساتتاردى كەمەلدەندىرۋى كەرەك. جەرگىلىكتى ورىننىڭ جاعدايعا قاراي جاڭالىق اشۋ جونىندە ىزدەنىس جاساپ، قالانى جاڭالاۋدىڭ باياندى مەحانيزمىن قۇرۋىن، اقاۋسىزداندىرۋىن قولداۋ كەرەك.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 5 ـ ايدىڭ 15 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
