ٴۇرىمجى:
جىلداردىڭ جاڭارۋى بارىسىندا تاسقىنداعان تىڭ تىنىس
5 - ايدىڭ 28 - كۇنى تۇسىرىلگەن ءۇرىمجى شيداچياۋ.
□ سۋرەتتى انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى زوۋ ي تۇسىرگەن
1985 - جىلى 5 - ايدا تۇسىرىلگەن ءۇرىمجى شيداچياۋ جانە ماڭىنداعى كوشە كورىنىسى.
□ سۋرەتتى لي شياڭدۇڭ بەرگەن
انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى جاڭ دۇڭمەي
”مىناۋ 40 جىلدىڭ الدىنداعى ٴۇرىمجى شيداچياۋ، مىناۋ قازىرگى شيداچياۋ“... تاياۋدا 71 جاستاعى فوتوگراف لي شياڭدۇڭ نوبايى ۇقساڭقىرايتىن جاڭا، كونە ەكى پارشا سۋرەتتى مۇقيات سالىستىردى، وتكەن كۇندەر كوز الدىنان سىرعىپ ٴوتىپ، ەرىكسىزدەن قاتتى تولقىدى.
جاڭا، كونە سۋرەتتەردەگى شيداچياۋدىڭ وزگەرىسى ادامدى تاڭ قالدىرادى، ول قاراپايىم تاس كوپىردەن قازىرگى ايبىندى وسىزاماندانعان ۇلكەن كوپىرگە وزگەرگەن، ماڭايىنداعى قۇرىلىستار دا الاسا، جاتاعان ۇيلەردەن ٴزاۋلىم عيماراتتارعا اينالعان، وتكەندەگى قاراڭعى كەشكى كورىنىس بۇگىندەرى سامالاداي جارقىراعان شىراقتارمەن بەزەندىرىلىپ، اسەم تۇسكە ەنگەن.
اۆتونوميالى رايون قۇرىلعاندىعىنىڭ 70 جىلدىعى قارساڭىندا شينجياڭ گازەتى مەكەمەسى (توبى) ۇيىمداستىرعان ”شينجياڭ ەستەمەلەرى“ كونە سۋرەتتەردى جيناۋ قيمىلىندا لي شياڭدۇڭ تۇسىرگەن قالانىڭ كوشە كورىنىسى ادامدى ايرىقشا باۋرادى. بۇل سۋرەتتەر بەينە ٴبىر كىلت سياقتى ۇرىمجىلىكتەردىڭ ەستەمە قۇندى قوبديشاسىنىڭ اۋزىن اشتى ٴارى جاس ۇرپاقتاردىڭ قالانىڭ دامۋ جۇلگەسىن تابۋىنا مۇمكىندىك جاسادى.
لي شياڭدۇڭ سۋرەتكە قادالا قاراپ تۇر، قيالى وتكەن كۇندەردى شارلاپ كەتتى. ول ٴۇرىمجىنىڭ ساۋساقپەن سانارلىقتاي بيىك عيماراتتارىنان تارتىپ قازىرگى بار الاپتىڭ كوركەيۋىنە كۋا بولىپ، ٴۇرىمجىنىڭ تولىسۋ حيكايالارىن ەستەلىككە الدى. ول كۇلە بىلاي دەدى: ”قازىرگى ٴۇرىمجى ’بيىكتەپ‘ كەتتى، ’تولىستى‘ ٴارى بارعان سايىن كورىكتەنە ٴتۇستى، وزگەرىسى وراسان زور دەۋگە بولادى“ .
ساۋساقپەن سانارلىقتان شار تاراپ گۇل جايناعانعا دەيىن
20 ـ عاسىردىڭ 60 ـ جىلدارىندا ۇرىمجىدەگى ەڭ بيىك قۇرىلىس شينجياڭ كۇنلۇن قوناق ٴۇيى بولاتىن، عيماراتتىڭ بيىكتىگى 38.15 مەتر، جالپى 8 قابات بولاتىن، قالا تۇرعىندارى ونى ”8 قابات“ دەپ اتاۋعا ادەتتەنگەن. 20 ـ عاسىردىڭ 80 ـ جىلدارىنىڭ باس شەنىندە 9 قاباتتى شينجياڭ مەيمانسارايى تۇڭعىش رەت ”8 قاباتتى“ باسىپ وزدى. 1985 ـ جىلى اۆتونوميالى رايون قۇرىلعاندىعىنىڭ 30 جىلدىعى كەزىندە 13 قاباتتى شينجياڭ حۋاچياۋ قوناق ٴۇيى ۇرىمجىدەگى سول كەزدەگى ەڭ بيىك قۇرىلىسقا اينالدى.
زەينەتكە شىعاردان بۇرىن لي شياڭدۇڭ شينجياڭ قۇرىلىس جوبالاۋ ـ زەرتتەۋ مەكەمەسىندە ۇگىت قىزمەتىمەن شۇعىلدانعان، ونىڭ شيداچياۋمەن بايلانىسى انە سول كەزدەن باستالعان.
1985 ـ جىلى 5 ـ ايدا لي شياڭدۇڭ شيداچياۋدىڭ كوپىر باسىندا جۇمىس ىستەپ جاتقان كرانعا ورمەلەپ شىعىپ، شيداچياۋدى الدىڭعى كورىنىس ەتكەن تيانشان رايونى كوشە كورىنىسى سۋرەتىن تۇسىرەدى. سودان باستاپ ول ٴار جىلى دەرلىك شيداچياۋدىڭ ماڭايىنا جاقىن نەمەسە ۇقساس ورىندا كوشە كورىنىسىن سۋرەتكە ٴتۇسىرىپ وتىردى.
1987 ـ جىلى لي شياڭدۇڭ جۇمىس ىستەيتىن شينجياڭ قۇرىلىس جوبالاۋ ـ زەرتتەۋ مەكەمەسىنىڭ 17 قاباتتى جوبالاۋ، ٴوندىرىس كاسىبى عيماراتى گۋاڭميڭ جولىنا ىرگە تەۋىپ، سول كەزدە ”ەلدەن ەرەك كوزگە تۇسەتىن“. ول كەزدە لي شياڭدۇڭ ۇنەمى عيماراتتىڭ توبەسىنە شىعىپ سۋرەت تۇسىرەتىن.
20 ـ عاسىردىڭ 90 ـ جىلدارىندا ۇرىمجىدە ٴبىر توپ بيىك قاباتتى قۇرىلىس سالىندى، مۇندا بانكە مەن مەيمانساراي ٴبىرشاما كوپ، باسىم كوپ ساندىسى 20 قاباتتان جوعارى، ەڭ بيىك بولعان جۇڭيىن الاڭى 38 قابات ەدى.
2000 ـ جىلدان كەيىن 106 مەترلىك ۋاننيان 101 عيماراتى، 229.99 مەترلىك جۇڭتيان الاڭى، 187 مەترلىك ٴداۋىر الاڭى، 149.9 مەترلىك شاڭحاي عيماراتى قاتارلى 100 مەتردەن بيىك عيماراتتار ەڭسە كوتەردى.
2003 ـ جىلى شينجياڭ حالىقارالىق ۇلكەن بازارى سالىندى، شينجياڭنىڭ جەرگىلىكتى ۇلگىسى مەن وسى زامانعى ەلەمەنتتەردى توعىستىرعان قۇرىلىس قالانىڭ مادەنيەت، ساياحات، ساۋدا جاڭا جەر بەلگىسىنە اينالدى.
”21 ـ عاسىرعا كىرگەننەن كەيىن بيىك قاباتتى تۇرعىن ۇيلەر جاڭبىردان كەيىنگى جاۋقازىنداي قاۋلادى، ليفت تىكە جەتەدى، سايكەستى قۇرىلعىلارى تولىق، تۇرعىنداردىڭ تۇرارجاي ساپاسى كورنەكتى جوعارىلادى“. لي شياڭدۇڭ ٴوزىنىڭ كەزىندە تۇسىرگەن ٴبىرقانشا كونە قۇرىلىستارىن بىرتىندەپ ٴتىپتى دە بيىك، ٴتىپتى دە وسى زامانعى لەپ ەسكەن، سلوبى ٴتىپتى دە كوپ ٴتۇرلى جاڭادان سالىنعان قۇرىلىستار ورنىن باسىپ، قالانىڭ بيىكتىك دارەجەسى ۇزدىكسىز جاڭالانعاندىعىن ايتتى.
شەكاراداعى شاعىن قالادان ۇلكەن قالاعا دەيىن
اۆتونوميالى رايون قۇرىلعان العاشقى كەزدە ٴۇرىمجىنىڭ نەگىزگى قالا رايونىنىڭ اۋماعى تىم ۇلكەن ەمەس ەدى، نانمىن مەن بەيمىننىڭ ارالىعى 2 كيلومەترگە دە جەتپەيتىن، شيداچياۋ مەن بەيمىندى تۇتاستىرىپ تۇرعان گۋاڭميڭ جولى قالا ەستەمەلەرىنە تولى كوشە بولاتىن. 1958 ـ جىلى فوتوگراف سۇڭ شىجيڭنىڭ شيداچياۋدىڭ كوپىر باسىندا تۇسىرگەن گۋاڭميڭ جولى كوشە كورىنىسى سۋرەتتەرىندە گۋاڭميڭ جولىن بويلاپ جاڭادان سالىنعان قىزىل كەرپىشپەن قالانعان قىزمەت عيماراتتارى سياقتى قۇرىلىستار سول كەزدەگى ٴۇرىمجىنىڭ قالا كەلبەتىنىڭ ۋاكىلى سانالاتىن.
1985 ـ جىلى لي شياڭدۇڭ دا شيداچياۋدا گۋاڭميڭ جولىن سۋرەتكە ٴتۇسىردى. سۋرەتتە جولدىڭ ورتاسىندا شاعىن جاسىلداندىرۋ بەلدەۋى بار، ىشىنە قاراعاي ەگىلىپتى، جولدا اۆتوكولىك سيرەك، ۆەلوسيپەد جانە كوشە اۆتوبۋزى نەگىز ەتىلەدى، تۇتاس كوشەدە ساۋدا دۇكەندەرى جوقتىڭ قاسى بولاتىن.
لي شياڭدۇڭنىڭ ەسىندە قالۋىنشا، ول كەزدە نەگىزگى قالا رايونى شىعىستا جاستار جولى مەن ۋشيڭ جولىنىڭ تۇيىلىسىندەگى شينجياڭ ٴوندىرىس ـ قۇرىلىس بيڭتۋانى شيپاحاناسىنا دەيىن، ونان الدىعا قاراي جۇرسەڭىز، دەرلىك قالا ماڭى رايونى بولاتىن، باتىسى حۇڭشاننىڭ ەتەگىنەن تىم الىس ەمەس حۇڭشان بازارىنا دەيىن، وڭتۇستىگى ارداۋچياۋ اۋماعىنان يان ـ ان جولىنا دەيىن، سولتۇستىگى مەديتسينا شۋەيۋانىنا دەيىن عانا بولاتىن، ودان الدىعا جۇرسەڭىز جاڭادان جاڭالانىپ سالىنعان بەيجيڭ جولى ەدى. ”ۆەلوسيپەدپەن جارتى كۇندە تۇتاس قالانى ارالاپ شىعۋعا بولاتىن“، ـ دەدى لي شياڭدۇڭ.
لي شياڭدۇڭ تۇسىرگەن ٴبىر پارشا ارداۋچياۋدىڭ سۋرەتىندە نەگىزىنەن اتىز جانە جاتاعان ۇيلەر ەدى. بۇل كەزدەيسوق تۋىندى ٴۇرىمجىنىڭ قالا وزگەرىسىنىڭ كۋاسىنا اينالدى.
2002 ـ جىلى جالپى قۇرىلىس اۋدانى 35 مىڭ شارشى مەترگە جەتەتىن ارداۋچياۋ بازارى سالىنىپ، ارداۋچياۋ ۇلكەن بازارى اتالىپ، وسىزاماندانعان ساۋدا ورتالىعى جۇرت الدىندا بوي كوتەردى. 2003 ـ جىلى ارداۋچياۋ بازارىنان ٴبىر جول عانا ٴبولىپ تۇراتىن شينجياڭ حالىقارالىق ۇلكەن بازارى سالىنعاننان كەيىن ارداۋچياۋ ساۋدا شەڭبەرى قالىپتاستى. ونان كەيىن ۇلكەن بازار جاياۋلار كوشەسى، ۇلكەن بازار ٴدامدى تاعامدار كوشەسى ىركەس ـ تىركەس سالىندى.
جىلدار جىلجىپ، ٴداۋىر وزگەردى. 2000 ـ جىلدان كەيىن حۇڭگۋاڭشان قۇبا ٴتۇز، قۋاڭ دالادان ٴماجىلىس ـ كورمە اۋماعىنا اينالىپ، كورىنىس ٴوڭىرى جانە مادەنيەت ورتالىعى بولدى؛ حىماچۋان جاڭا رايونى مەن نەگىزگى قالا رايونىنىڭ قاتىناس تورابى قولايلى بولىپ ٴوزارا تۇتاستى؛ باينياۋحۋ اۋماعى ”كاسىپ سالاسى مەن قالا توعىسۋ، ەكولوگيانى الدىمەن ويلاستىرۋ، حالىق تۇرمىسىن نەگىز ەتۋ“ دەگەندى دامۋ نەگىزگى جەلىسى ەتىپ، ونەركاسىپ ىرىستى اۋماعىنان قونىسقا جايلى، كاسىپكە ىڭعايلى وسىزاماندانعان جاڭا رايونعا وزگەردى.
ٴۇرىمجى قالالىق ساناق مەكەمەسى جاريالاعان ساناق مازمۇنداماسىندا كورسەتىلۋىنشە، 2023 ـ جىلى ۇرىمجىدە قۇرىلىس سالىنعان رايون اۋماعى 545.1 شارشى كيلومەتر بولعان. بۇگىندەرى ٴۇرىمجىنىڭ ۇلكەندى ـ كىشىلى كوشەلەرىن كەسىپ وتەتىن ايقاسپالى كوپىرلەر قايشالىسىپ، قالا كارتاسى جىلداردىڭ جىلجۋىمەن ۇزدىكسىز كەڭەيۋدە. ”قازىر تاعى دا ۆەلوسيپەدكە ٴمىنىپ بۇل قالانى سۋرەتكە ٴتۇسىرۋ مۇمكىن ەمەس“. لي شياڭدۇڭ قالانىڭ بارعان سايىن بيىكتەپ، بارعان سايىن ۇلكەيگەندىگىن، ٴوزىنىڭ دە بارعان سايىن الىسقا باراتىنىن، بارعان سايىن بيىككە ورمەلەيتىندىگىن، ال ٴۇرىمجىنىڭ تولىق كورىنىسىن سۋرەتكە تۇسىرمەكشى بولعاندا يامالىق تاۋىنىڭ باسىنا شىعۋى كەرەكتىگىن ايتتى.
ٴالسىز جول شامدارىنان سامالاداي جارقىراعان شىراقتارعا دەيىن
وتكەن 40 جىلداعى بارلىق سۋرەتتەردىڭ ىشىندە لي شياڭدۇڭ ٴۇرىمجىنىڭ كەشكى كورىنىس سۋرەتتەرىن ەرەكشە ۇناتادى.
1985 ـ جىلعى مەملەكەت مەرەكەسىن قۇتتىقتاۋ كەشىندە مەرەكەلىك ٴتۇستى تورسىلداق ٴۇرىمجى قالاسىنىڭ حالىق الاڭىنان جانە حۇڭشان باقشاسىنان كوككە كوتەرىلگەندە، لي شياڭدۇڭ سول كەزدەگى ەڭ بيىك 13 قاباتتى قۇرىلىس — شينجياڭ حۋاچياۋ قوناق ۇيىنىڭ توبەسىنە شىعىپ، تۇڭعىش رەت مەرەكەدەگى قالانىڭ كەشكى كورىنىسىن بيىكتەن سۋرەتكە تۇسىرەدى.
لي شياڭدۇڭنىڭ ٴالى دە انىق ەسىندە، شينجياڭ حۋاچياۋ قوناق ٴۇيىنىڭ توبەسىنەن تومەنگە كوز سالعاندا، ٴۇرىمجىنىڭ جارتىسىن كورۋگە بولادى ەكەن، تەك گۋاڭميڭ كوشەسى، شينحۋا وڭتۇستىك كوشەسى سياقتى نەگىزگى كوشە جولدارىنداعى كوشە شىراقتارى عانا ٴالسىز ساۋلە شاشىپ، باسقا جەردىڭ بارلىعى ٴتۇن قاراڭعىلىعىنا شومعان.
سول كەزدەگى كەشكى كورىنىستىڭ شىراق بەزەندىرۋى دە توتەنشە قاراپايىم، وتباسىندا ىستەتىلەتىن ادەتتەگى اق لامپالاردى عيماراتتىڭ توبەسىن اينالدىرا ٴبىر ـ بىردەن قاتارلاستىرا ورناتادى، تەك ماڭىزدى مەرەكە كەزدەرىندە عانا جاعىلادى. وسىلاي بولسا دا سول كەش لي شياڭدۇڭعا ايرىقشا تەرەڭ اسەر قالدىردى، ونىڭ قاراۋىنشا، ٴۇرىمجىنىڭ كەشى ەجەلدەن مۇنداي سالتاناتتى، مۇنداي جارىق بولىپ كورمەگەن.
ۋاقىتتىڭ جىلجۋىمەن، شيداچياۋ ماڭايىنداعى بيىك قاباتتى قۇرىلىستار ۇزدىكسىز سالىنىپ، كەشكى كورىنىس جارىق قۇرىلعىلارى دا داۋىرگە ساي جاڭالانىپ، لي شياڭدۇڭ كوپتەگەن مەرەكەدە قالانىڭ كەشكى كورىنىسىنىڭ ٴساندى وزگەرىسىن ەستەلىككە الدى.
2019 ـ جىلى ٴۇرىمجى جارىقتاندىرۋ ينجەنەرياسىن باستاپ، شيداچياۋ، دوستىق وڭتۇستىك جولى سياقتى جەرلەردى جالپىلىق تۇلعالاپ، قالا كەشكى كورىنىسىن جارىقتاندىرۋ وبرازىنىڭ دارەجەسى بارىنشا جوعارىلادى. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلعاندىعىنىڭ 70 جىلدىعى كەزىندە «وتانىمىز جاساسىن» نەگىزگى تاقىرىبىنداعى ٴتۇستى شىراق سالتاناتى كوزدىڭ جاۋىن الىپ، لي شياڭدۇڭ ۇشقىش اپپاراتپەن كوشە كورىنىسىن سۋرەتكە تۇسىرگەندە ٴۇرىمجىنىڭ ”ٴتۇنسىز قالاعا“ اينالىپ، ٴساندى شامدار قالانى كوركىنە كوز تويماس ەتىپ بەزەندىرگەنىن كوردى.
”مەن تەك سامالاداي جارقىراعان، كوركىنە كوز تويماس دەپ سۋرەتتەي الامىن“. وتكەن كۇندەرمەن سالىستىرعاندا، لي شياڭدۇڭ ايرىقشا اسەرلەنەدى، قالانىڭ كەشكى كورىنىسىن وتكەن عاسىردىڭ 80 ـ جىلدارىنىڭ ورتا مەزگىلىمەن قاتار قويىپ سالىستىرۋ مۇمكىن ەمەس، ـ دەپ تەبىرەندى. ول تۇسىرگەن ٴاربىر سۋرەت قالانىڭ وتكەنىن ەستەلىككە الىپ قانا قويماي، ٴۇرىمجىنىڭ نەشە 10 جىلداعى وراسان زور وزگەرىسىن ٴۇنسىز بايانداۋدا.
