15 ـ تۋان تاكلاماكان ٴشولىن ەندەي ٴوتىپ حوتانعا جورىق جاسادى. سۋرەتتى شينجياڭ سۋرەت قويماسى قامداعان
سۋرەت سارعايىپ، كەسكىن كۇڭگىرتتەنىپ، الا ـ قۇلا كورىنگەنىمەن، وندا 76 جىلدىڭ الدىنداعى سول ٴبىر اۋمالى ـ توكپەلى تاريح جاتىر.
جىلدار قويناۋىنان وتكەن قۇمدى بوران لەبى بەتكە ۇرادى. سۋرەتتە جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسى باتىس سولتۇستىك دالا ارمياسى 1 ـ بيڭتۋان 2 ـ جۇن 5 ـ شى 15 ـ تۋانىنداعى 1800دەن استام وفيتسەر ـ اسكەر مىلتىقتارىن اسىنىپ، قورجىن ـ قولاڭدارىن كوتەرىپ، جانارلارى وتتاي جايناپ، ”اجال تەڭىزى“ تاكلاماكان شولىنە باتىل قادام تاستاپ بارادى.
وسى كەزدە شينجياڭنىڭ بەيبىت جولمەن ازات بولۋىنىڭ العاشقى شۇعىلاسى تۇسكەن، ٴبىراق وڭتۇستىك شينجياڭداعى ماڭىزدى قالاشىق حوتان اسپانىندا كەنەت سۋىق قىراۋ پايدا بولدى. وسى اراعا قاشىپ كەلگەن گومينداڭنىڭ قالدىق بولىمدەرى شەكارا سىرتىنداعى كۇشتەرمەن استاسىپ، حوتاندا قارۋلى بۇلىك تۋدىرۋعا ۇرىندى. 1949 ـ جىلى 11 ـ ايدىڭ 28 ـ كۇنى توتەنشە شۇعىل تەلەگرامما اقسۋعا جەتتى — ەندى عانا 1000 شاقىرىم جولدى باسىپ بولىپ، ٴۇستى ـ باسىنداعى شاڭ ـ توزاڭدارىن قاعىپ ۇلگىرمەگەن 15 ـ تۋاننىڭ وفيتسەر ـ اسكەرلەرى ٴبىر ٴسات دامىلداي الماي، ”جاپان دالادان ەندەي ٴوتىپ حوتانعا جورىق جاساۋ“ اسكەري بۇيرىعىن تاپسىرىپ الدى.
اقسۋدان حوتانعا باراتىن جولدىڭ ٴبىرى تاس جولدى بويلاي اينالىپ جۇرەتىن نەشە 1000 شاقىرىمنىڭ ۇستىندەگى داڭعىل جول، ەندى ٴبىرى ”اجال تەڭىزىن“ ەندەي وتەتىن قاتەرلى جول. الدىڭعىسىنا 50 نەشە كۇن ۋاقىت كەتەدى، كەيىنگىسى ”بارسا كەلمەس“ تاكلاماكان شولىمەن بەتپە ـ بەت سايىسۋدان دەرەك بەرەدى. بۇلىك تۋىلۋدان بۇرىن جاۋدى اۋىزدىقتاۋ ٴۇشىن، 15 ـ تۋان باتىلدىقپەن وسى ”تىرشىلىك شەكتەلگەن وڭىردەن“ ٴوتۋدى تاڭدادى. اقسۋداعى ٴار ۇلت اۋىلداستار بارىن سالىپ، اق ۇننان پىسىرىلعان نان، شەلپەك، 100 شاتىر، 300دەن استام تۇيە، 200دەن استام ات (ەسەك) بەرىپ اتتاندىردى، سونداي ـ اق قارت اڭشىلار قۇم تەڭىزىندە جول باستادى. 1949 ـ جىلى 12 ـ ايدىڭ 5 ـ كۇنى وفيتسەر ـ اسكەرلەر قارۋ ـ جاراق، وق ـ ٴدارى، كۇرەك، قۋىرما كەسپە جانە قورجىن ـ قولاڭى بولىپ اربىرەۋى 70 جىڭعا جۋىق اۋىر جۇك ارقالاپ، اتام زاماننان بەرى جول تۇسپەگەن كوشپەلى قۇمعا كىردى.
تومەندەگى جايتتەردى سۋرەتكە الۋ مۇمكىن ەمەس ەدى: قۇمدى بوران كوتەرىلگەندە ەشتەڭە كورىنبەيدى، وفيتسەر ـ اسكەرلەر قاس قاعىم ساتتە كوشپەلى قۇمنىڭ استىندا قالادى، جاۋىنگەر سەرىكتەرىنىڭ بىلەگىنەن مىقتاپ ۇستاپ، دۇلەي بوراندا قايسار قۇم ويماعا اينالۋدان باسقا امال جوق؛ شولدەگەندە كومەكەيى پىشاقپەن تىلگەندەي اشىعان جاۋىنگەرلەر فارفور شىنىنى قاعىپ تاقپاق ايتىپ جاۋىنگەرلىك جىگەردى تاسقىنداتاتىن، ٴبىراق كوپشىلىك كۇلگەندە كەبەرسىگەن ەرىندەرىنەن قان شىعىپ كەتەدى؛ اسقازانى بۇراپ اۋىرعان 2 ـ لياننىڭ پايجاڭى لي ميڭ جولعا شىعۋدان بۇرىن: ”مەن پارتيا مۇشەسىمىن، جاۋىنگەرلەردى تاستاي المايمىن!“ دەپ قاسارىسىپ قوسىندا قالعان ەدى. قۇمدى بوران لاڭ سالعان كەزدە ول اسقازانىنىڭ اۋىرعانىنا شىداپ، جاۋىنگەر سەرىكتەرىنىڭ اياق كيىمىن جاماپ، سۋ تولىقتاپ بەرەدى، ەڭ سوڭىندا سۇيەگى قۇم توبەشىككە كومىلدى. قۇمدا شۇپەرەك شاقايلارى توزىپ جىرتىلعاندا جاۋىنگەرلەر جىرتىق كەزدەمەمەن مىقتاپ تاڭىپ الاتىن؛ اياقتارى ٴتىلىنىپ قاناپ كەتكەندە ٴتىسىن ـ تىسىنە باسىپ العا جىلجيدى. ايازدى تۇندەردە شاتىر بوراندا ىرعالىپ تۇراتىن، وت جالىنى اياقتارىنداعى ويىلعان جەردىڭ سۋىن شىعارىپ، اياق كيىمىن جاماپ وتىرعان، ابدەن شارشاپ ـ شالدىققان جاۋىنگەرلەردىڭ قايسار جۇزدەرىن نۇرلاندىراتىن.
18 تاۋلىكتە 750 كيلومەتردەن استام قاتەرلى جولدى باسىپ، كەرەمەتتەر جاراتقان وسى قوسىن 1949 ـ جىلى 12 ـ ايدىڭ 22 ـ كۇنى اقىرى ”اجال تەڭىزىنەن“ ٴوتىپ، كوكتەن تۇسكەندەي حوتان قالاسىنىڭ ىرگەسىندە بوي كورسەتتى. 40 جاۋىنگەردەن ۇيىمداسقان اتتىلار اترەتى قالاعا الدىمەن كىردى، تۇلپارلاردىڭ ەكپىندى بولات تۇياعى بۇكىل قالانى اينالا تاپتاپ، ايبىندى كۇشپەن بۇلىكشىلەردى ۇرەيلەندىردى. حوتانداعى 40 مىڭ ٴار ۇلت بۇقاراسى قالادان شىعىپ، قوي ەتى، جىلى اياق كيىم، بايپاق، كۇنلۇننىڭ بالداي بۇلاق سۋى تولتىرىلعان وجاۋقاباق ارقىلى تىنىشتىق اكەلگەن قۇم تەڭىزى قاھارماندارىن قارسى الدى. 12 ـ ايدىڭ 25 ـ كۇنى باتىس سولتۇستىك دالا ارمياسىنىڭ باستىعى 15 ـ تۋاننىڭ حوتانعا كىرگەندىگىنە ارناپ شابىتتاندىرۋ تەلەگرامماسىن جولدادى: ”قاقاعان ايازدا، جاپان تۇزدە، دۇلەي بوراندا اس ٴىشىپ، دالادا تۇنەپ، تاريحتا بولىپ كورمەگەن جورىق رەكوردىن جاراتتى... قاجىرلىلىقپەن كۇرەس جۇرگىزىپ، جەڭىسپەن جورىق جاساعان داڭقتى جاۋىنگەرلەرىمىزگە ەرەكشە قۇرمەت بىلدىرەمىن!“
ىس ـ تۇتەك تاراپ، جاڭا بورىش جۇكتەلدى. 15 ـ تۋانداعى وفيتسەر ـ اسكەرلەر ”15 ـ تۋان حوتاندا تۇرادى، استە اۋىستىرۋعا بولمايدى“ دەگەن سالماقتى بۇيرىقتى تاپسىرىپ الدى. سونىمەن قۇمدى ٴشولدى باعىندىرعان وسى جاۋىنگەرلەر ٴشول دالانىڭ ٴبىرىنشى ۇرپاق تىڭ يگەرۋشىسىنە اينالدى. 1950 ـ جىلى 15 ـ تۋان 23 مىڭ مۋ تىڭ جەر اشىپ، 22 مىڭ مۋ جەرگە تۇقىم ٴسىڭىردى. 1952 ـ جىلى اسكەري ٴبولىم سول جەردىڭ وزىندە كاسىپ اۋىستىردى، قۇم تەڭىزى ساقا اسكەرلەرى تىڭ يگەرىپ شەكارانى قورعايتىن ٴبىرىنشى ۇرپاق ”بيڭتۋاندىقتارعا“ اينالىپ، تاكلاماكان ٴشولى جيەگىندەگى اتام زاماننان بەرگى جاپان تۇزدە 47 ـ تۋاندى قۇردى.
تىڭ يگەرىپ شەكارانى قورعاعان جىلدار جالىندى جاستاردىڭ سامايىن اعارتتى. ولار ٴشول دالادا توعان قازىپ، قار سۋىن اكەلىپ، كەڭ ـ بايتاق قۇنارلى اتىزدار اشتى. 70 نەشە جىلدا ولار ۋاڭ جىن گەنەرالدىڭ ”15 ـ تۋان حوتاندا تۇرادى، استە اۋىستىرۋعا بولمايدى“ دەگەن بۇيرىعىنا باستان ـ اياق بويسۇنىپ، شينجياڭداعى ٴار ۇلت حالقىمەن راقاتتا دا، جاپادا دا بىرگە بولىپ، شەكارا ٴوڭىردى گۇلدەندىرۋگە، شەكارا قورعانىسىن بەكەمدەۋگە بۇكىل عۇمىرى مەن جۇرەك قانىن سارقا جۇمسادى. ارداگەرلەردىڭ سۇيەگى ٴشول دالاعا كومىلدى، ولار ادالدىقتارىن وتانعا ارنادى. ساقا اسكەرلەردىڭ ۇرپاقتارى قۇمدى بوراندا قاسقايىپ، توراڭعىعا سەرىك بولىپ، اعا بۋىنداردىڭ ىستىق قانىمەن سۋارىلعان جاسىل القاپتى قورعاپ، ٴار كۇندى بايسالدىلىقپەن قارسى الۋدا.
47 ـ تۋاننىڭ قازىر ”ساقا اسكەرلەر قالاشىعى“ دەگەن اسقاق اتى بار. شاعىن قالاشىقتا ”ساقا اسكەرلەر جولى“، ”ساقا اسكەرلەر ەسكەرتكىش باقشاسى“، ”ساقا اسكەرلەر ەسكەرتكىش سارايى“ بار، شام قوبديلارداعى ساقا اسكەرلەردىڭ پورترەتى مەن ”ساقا اسكەرلەر رۋحى ماڭگى جاسايدى“ دەگەن ۇلكەن ارىپتەر ٴبىرىن ـ ٴبىرى ايشىقتاپ تۇر. بيىل 3 ـ ايدىڭ 28 ـ كۇنى حوتان اۋدانى اۋات اۋىلى ۇزىنكول قىستاعىندا جۇڭگو حالىق ازاتتىق ارمياسىنىڭ حوتانعا جورىق جاساۋداعى ”1 ـ قىستاق“ ماڭدايشالىعىن اشۋ سالتى وتكىزىلدى. سول جىلى 15 ـ تۋانداعى وفيتسەر ـ اسكەرلەر ”اجال تەڭىزىنەن“ شىققاننان كەيىن تۇڭعىش جەتكەن وسى قىستاق جاۋىنگەرلەردىڭ ساياساتتى ۇگىتتەگەن، تارتىپكە قاتاڭ بويسۇنعان، حالىقتىڭ قالاۋىنان شىققان كۇندەرىنىڭ كۋاسى بولدى. قىستاق تۇرعىنى ٴماريپات ٴادىل: ”ۇلكەندەردەن سانسىز ازاتتىق ارميا جاۋىنگەرلەرىنىڭ اڭگىمەسىن ەستىگەنمىن. ولار بەيبىتشىلىك پەن ٴۇمىت اكەلىپ، بىزگە قىمباتتى رۋحاني بايلىق قالدىردى“، ـ دەدى قاراپايىم تىلمەن سالماقتاي سويلەپ.
سۋرەتتەگى اياق ىزدەرى الدەقاشان اقپا قۇمنىڭ استىندا قالعان، ٴبىراق رۋحاني ٴىز جىلدار قويناۋىنان ٴوتىپ، حوتاننىڭ بايتاق دالاسىندا توراڭعىدان دا بەرىك بولىپ ٴوسىپ ـ جەتىلدى. تاكلاماكاننىڭ قۇم تۇيىرشىكتەرىنىڭ بارىندە وشپەس سەرت جاتىر؛ قۇم جينالىپ قۇم تەڭىزىنە اينالدى، ونىڭ بويىندا ساقا اسكەرلەردىڭ ٴوز ومىرلەرىمەن سومداعان ”شينجياڭعا تامىر تارتۋ، شينجياڭدى قىزۋ ٴسۇيۋ، تىڭ يگەرىپ شەكارانى قورعاۋ“ سىندى رۋحى تاسقىنداۋدا.
قۇم تەڭىزىندەگى ايبىنى اسقاق ساقا جاۋىنگەرلەر! ٴشول دالادا ەڭسە كوتەرىپ تۇرعان ٴاربىر توراڭعى سەندەردىڭ ماڭگى مىزعىماس ەسكەرتكىشتەرىڭ.
