جۇڭگو - ورتا ازيا رۋحىن اسقاقتاتىپ، ماڭگىلىك تاتۋ كورشىلىككە، دوستىققا كۇش سالدى
— ٴتوراعا شي جينپيڭ قازاقستانعا بارىپ 2 ـ كەزەكتى جۇڭگو - ورتا ازيا باسشىلار ماجىلىسىنە قاتىناسىپ، جۇڭگونىڭ ورتا ازيا ەلدەرىمەن قارىم ـ قاتىناسىنىڭ اناعۇرلىم بەرىك، سەلبەستىگىنىڭ اناعۇرلىم تەرەڭ، بولاشاعىنىڭ اناعۇرلىم جارقىن بولۋىن جەبەدى
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 ـ ايدىڭ 18 ـ كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى. 2025 ـ جىلى 6 ـ ايدىڭ 16 ـ كۇنىنەن 18 ـ كۇنىنە دەيىن مەملەكەت ٴتوراعاسى شي جينپيڭ ۇسىنىسپەن قازاقستانعا بارىپ 2 ـ كەزەكتى جۇڭگو - ورتا ازيا باسشىلار ماجىلىسىنە قاتىناستى. ساپار اياقتالۋ ساتىندە جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتى ساياسي بيۋروسىنىڭ مۇشەسى، سىرتقى ىستەر مينيسترى ۋاڭ ي بىرگە جۇرگەن تىلشىلەرگە وسى رەتكى ساپار احۋالىن تانىستىردى.
ۋاڭ ي بىلاي دەدى: جاز ورتاسىندا ٴتوراعا شي جينپيڭ استاناعا بارىپ 2 ـ كەزەكتى جۇڭگو - ورتا ازيا باسشىلار ماجىلىسىنە قاتىناستى ٴارى ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارىمەن جەكە ـ جەكە ەكى جاقتى ديدارلاسۋ وتكىزدى. بۇل ەلىمىزدىڭ بيىلعى ورتا ازيا وڭىرىندەگى ەڭ كەلەلى ديپلوماتيالىق ارەكەتى، ناقتى دا جوعارى ٴونىمدى، ىقپالى تەرەڭ بولدى. استانادا 48 ساعاتقا جەتپەيتىن ۋاقىتتا ٴتوراعا شي جينپيڭ 10 رەتتەن استام كوپ جاقتى، ەكى جاقتى قيمىلعا ٴجيى قاتىناسىپ، ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارىمەن بىرگە ٴداستۇرلى دوستىقتى اڭگىمەلەپ، سەلبەستىك ۇلى جوسپارىن بىرگە اقىلداسىپ، دامۋ ايبىندى جوباسىن بىرگە كەسكىندەپ، 100دەن استام سەلبەستىك جەتىستىگىن قالىپتاستىردى. وتاعاسى قازاقستان زۇڭتۇڭى توقايەۆ ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ وسى رەتكى ساپارىنا ايرىقشا ٴمان بەرىپ، ٴوزى اۋەجايعا بارىپ قارسى الىپ جانە اتتاندىرىپ، سوعىس ۇشاقتارىن ارناۋلى ۇشاقتى قورعاۋعا ورنالاستىرىپ، قازاقستان بالالارىنىڭ وزدەرى شىعارعان جۇڭگو تىلىندەگى ولەڭدى داۋىستاپ وقۋىن جانە ۇلتتىق ٴبي نومىرلەرىن بىرگە تاماشالاپ، ٴتوراعا شي جينپيڭگە دەگەن تەرەڭ دوستىعىن تولىق بەينەلەدى.
ەل ٴىشى ـ سىرتىنداعى قوعامدىق پىكىر بارىنشا نازار اۋدارىپ، جابال بىلاي دەپ قارادى: وسى رەتكى ساپار ورتا ازيانىڭ جۇڭگونىڭ ديپلوماتيا جالپى جاعدايىنداعى ماڭىزدى ورنىن ايگىلەپ، جۇڭگونىڭ ورتا ازياداعى ەلدەرمەن قارىم ـ قاتىناسىنىڭ اناعۇرلىم بەرىك، سەلبەستىگىنىڭ اناعۇرلىم تەرەڭ، بولاشاعىنىڭ اناعۇرلىم جارقىن بولۋىن جەبەدى. جۇڭگو تاتۋ كورشىلىككە، دوستىققا ۇزاق ۋاقىت كۇش سالىپ، كورشى ەلدەرمەن دامۋ ورايىن بولىسۋگە باسا ٴمان بەردى، ورتا ازياداعى ەلدەر جۇڭگومەن قارىم ـ قاتىناستى دامىتۋدى، سەلبەستىكتى كۇشەيتۋدى ٴۇمىت ەتەدى، وسى رەتكى باسشىلار ٴماجىلىسى ورتا ازياداعى ەلدەردىڭ بيىلعى ەڭ ماڭىزدى ديپلوماتيالىق سالتاناتتى ماجىلىستەرىنىڭ بىرىنە اينالدى. سىڭار جاقتىلىق، قورعامپازدىق سياقتى الەمدىك سىن ـ سايىستار الدىندا، جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەلدەرى ٴوزارا قۇرمەت ەتەتىن، اشىق تا سيىسىمدى، ٴوزارا پايدا جەتكىزىپ تەڭ يگىلىككە كەنەلەتىن سەلبەستىك جولىن تىزە قوسا امالياتتا ايگىلەدى. بۇكىل الەمدەگى ٴىرى ەلدەردىڭ جابال ورتا ازيا ەلدەرىمەن تىلدەسۋ مەحانيزمىن ورناتۋى جاعدايىندا جۇڭگو - ورتا ازيا مەحانيزمىنىڭ دامۋى تەز، سەلبەستىگى ناقتى، جەتىستىگى مول بولىپ، ورتا ازياداعى ٴارقايسى ەلدىڭ بارىنشا قۇپتاۋىنا يە بولىپ، وڭىرلىك سەلبەستىكتىڭ ۇلگىسىنە اينالدى.
ٴبىرىنشى، الدىڭعىلاردىڭ ىزىمەن بولاشاققا جول اشىپ، ”جۇڭگو - ورتا ازيا رۋحىن“ نۇرلاندىردى
ۋاڭ ي بىلاي دەدى: جۇڭگو مەن ورتا ازياداعى ەلدەر تاۋ ـ وزەنى تۇتاسقان، ٴبىر ـ بىرىنە سۇيەنىش بولىپ، باستان ـ اياق سەنىمدىلىك نەگىزىندە بارىس ـ كەلىس ورناتىپ، شىن نيەتتەرىمەن مامىلە جاساسىپ كەلەدى، تاعدىرلاس جاقسى كورشى، جاقسى سەرىك، جاقسى باۋىرلاس. ديپلوماتيالىق قارىم ـ قاتىناس ورناتقان 30 نەشە جىلدان بەرى بىرگە قۇلشىنۋ ارقىلى جۇڭگو ورتا ازياداعى 5 ەلمەن جالپى بەتتىك ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناس، ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋ سەلبەستىك سەرىگى، ەكى جاقتى جانە وڭىرلىك تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا سىندى ”ٴۇش جاپپاي قامتۋدى“ جۇزەگە اسىرىپ، ەكى جاقتىڭ قول ۇستاسا العا ىلگەرىلەۋ، بولاشاقتى بىرگە جاراتۋ بەرىك بەكىمىن ايگىلەدى. 5 جىلدىڭ الدىندا 6 ەل بىرگە جۇڭگو - ورتا ازيا مەحانيزمىن ورناتتى. بۇل مەحانيزم ٴار جاقتىڭ قاجەتىنە سايكەسىپ، تاريح اعىمىنا ۇيلەسىپ، قۇرىلۋىمەن ـ اق تاسقىنداعان ومىرشەڭ كۇشىن ايگىلەپ، تەز دامۋدى جۇزەگە اسىردى، اسىرەسە، 2023 ـ جىلى شي ـ اندا تۇڭعىش كەزەكتى باسشىلار ٴماجىلىسىن ٴساتتى وتكىزدى، مەحانيزم قۇرىلىسىنىڭ نەگىزگى جۇلگەسى وسىدان باستاپ تەز قالىپتاسىپ، 13 مينيسترلىك دارەجەلى سەلبەستىك تۇعىرى ىركەس ـ تىركەس قۇرىلدى، تۇراقتى حاتشىلار باسقارماسى جاپپاي ىسكە قوسىلىپ، مەملەكەت باسشىلارى جەتەكشىلىك ەتەتىن، ۇكىمەت ىلگەرىلەتەتىن، ٴار سالا ات سالىساتىن، كوپ ارنادا قاتار جۇرگىزىلەتىن ستەرەولدى، كوپ نەگىزدى سەلبەستىك ارناسى جارىققا شىقتى.
وسى كەزەكتى باسشىلار ماجىلىسىندەگى ەڭ كورنەكتى جارقىن ٴتۇيىن — ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ ”جۇڭگو - ورتا ازيا رۋحىن“ جاريالاعاندىعى بولدى. بۇل رۋح 6 ەلدىڭ ۇزاق ۋاقىتتىق سەلبەستىك بارىسىندا قالىپتاستىرعان ورتاق ۇستانىمىنا جانە قۇندىلىعىنا تامىر تارتقان، ٴار جاقتىڭ بىرگە ىزدەنىس جاساۋى ارقىلى شىڭدالىپ قالىپتاسقان، 6 ەلدىڭ تاتۋ كورشىلىك تىلەگىنە بويسۇنۋ، كۇشتى سەنىمدىلىك نەگىزىن كۇشەيتۋ، ىنتىماق كۇشىن ۇيىستىرۋ، ٴوزارا كومەكتەسۋ شاراسىن اتقارۋ سىندى بەرىك ەرىك ـ جىگەرىن ايگىلەدى. ٴتوراعا شي جينپيڭ ٴوزارا قۇرمەت ەتۋگە، تەڭ تۇرعىدا مامىلە جاساۋعا تاباندى بولۋ؛ ٴوزارا سەنىمدىلىكتى تەرەڭدەتۋگە، ۇندەس بولىپ سايكەسۋگە تاباندى بولۋ؛ ٴوزارا پايدا جەتكىزىپ تەڭ يگىلىككە كەنەلۋگە، بىرگە دامۋعا تاباندى بولۋ؛ ٴوزارا قارايلاسۋعا، قيىندىقتى بىلەك بىرىكتىرە جەڭۋگە تاباندى بولۋ سىندى ”جۇڭگو - ورتا ازيا رۋحىنىڭ“ وزەكتى ٴمانىن ەگجەي ـ تەگجەيلى قورىتىندىلادى. ورتا ازياداعى ٴار ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى وسى رۋحتى ۇستانىپ، ورتا ازيانىڭ جۇڭگومەن سەلبەستىك جاساۋداعى رۋحاني ۇيىستىرۋ كۇشى مەن ۇستانىم سەنترگە تارتۋ كۇشىن كۇشەيتىپ، تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا قۇرۋ نىساناسىن كوزدەپ، اناعۇرلىم العاباسار بەينە، اناعۇرلىم ناقتى شارالار ارقىلى سەلبەستىكتى كۇشەيتىپ، جۇڭگو - ورتا ازيا مەحانيزمىنىڭ تىڭ دا اناعۇرلىم زور دامۋعا ۇزدىكسىز قول جەتكىزۋىن جەبەۋگە ٴبىر اۋىزدان قوسىلدى.
6 ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى بىرگە «استانا جارناماسىنا» قول قويىپ، وسى كەزەكتى باسشىلار ماجىلىسىندە كەلىسكەن ماڭىزدى ساياسي ورتاق تانىمدى شوعىرلى بەينەلەدى. ٴارقايسى جاق ٴبىر اۋىزدان جۇڭگونىڭ ورتا ازياداعى 5 ەلمەن سۇبەلى ناتيجەلى جان ـ جاقتى سەلبەستىكتى ساقتاۋى 6 ەل حالقىنىڭ ٴتۇبىرلى مۇددەسىنە ۇيلەسەدى دەپ قاراپ، اناعۇرلىم بەرىك جۇڭگو - ورتا ازيا تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قول ۇستاسا قۇرۋعا بەكىدى. 6 ەل ٴبىر ـ ٴبىرىنىڭ وزەكتى مۇددەسىنە ساياتىن ماسەلەلەردە ٴوزارا ٴتۇسىنىسۋدى، قۇرمەت ەتۋدى جانە قولداۋدى قايتالاي دارىپتەدى. جۇڭگو جاق ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ دامۋ جولىن دەربەس تاڭداۋىن باتىل قولدايدى، ٴار ەلدىڭ مەملەكەتتىڭ تاۋەلسىزدىگىن، يەلىك ۇقىعىن جانە تەرريتوريا تۇتاستىعىن قورعاۋىن قولدايدى، ورتا ازيا ەلدەرى ٴبىر جۇڭگو پرينسيبىنە بويسۇناتىندىعىن، دۇنيە جۇزىندە تەك ٴبىر جۇڭگو بار ەكەندىگىن، تايۋاننىڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ٴبىر بولىگى ەكەندىگىن مويىندايتىندىقتارىن قايتالاي دارىپتەدى. ٴارقايسى جاق ”ٴۇش ٴتۇرلى كۇشكە“، سونداي ـ اق مەملەكەت اتتاعان ۇيىمداسقان قىلمىستارعا بىرگە سوققى بەرىپ، حاۋىپسىزدىك قاتەرىنە بىرگە توتەپ بەرىپ، اۋعانستاننىڭ بەيبىتشىلىكتى، ورنىقتىلىقتى جانە قايتا قۇرۋدى، دامۋدى ەرتەرەك جۇزەگە اسىرۋىنا كومەكتەسىپ، بەيبىت تە تىنىش، بەينەت پەن زەينەتتى بىرگە وتكەرەتىن وڭىرلىك حاۋىپسىزدىك جاعدايىن تۇلعالاۋعا بەكىدى. ٴارقايسى جاق جۇڭگو - ورتا ازيا حاتشىلار باسقارماسى قىزمەتىنە قولداۋ كورسەتۋگە قوسىلىپ، 3 ـ كەزەكتى جۇڭگو - ورتا ازيا باسشىلار ٴماجىلىسىن 2027 ـ جىلى جۇڭگو باس بولىپ وتكىزۋدى اقىلداسىپ بەلگىلەدى. ٴارقايسى جاق جۇڭگو جاقتىڭ شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمىنىڭ كەزەكتى ٴتوراعا ەلى بولۋىن قولداپ، بيىلعى تيانجين باسشىلار ٴماجىلىسىن ويداعىداي وتكىزۋگە بار كۇشپەن كومەكتەسۋدى قالايدى.
ۋاڭ ي مىنالاردى ٴبىلدىردى: بيىل — جۇڭگو حالقىنىڭ جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى سوعىسى جانە دۇنيە جۇزىلىك فاشيزمگە قارسى سوعىس جەڭىسىنىڭ 80 جىلدىعى ٴارى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى قۇرىلعاندىعىنىڭ 80 جىلدىعى. الايدا دۇنيە ٴجۇزى ٴالى دە تىم تىنىش ەمەس، وڭىرلىك قاقتىعىس تولاسسىز تۋىلۋدا. سوعىستان كەيىنگى حالىقارالىق ٴتارتىپتى قورعاۋ، بەيبىتشىلىكتەن، تىنىشتىقتان بىرگە يگىلىكتەنۋ — حالىقارالىق قوعامنىڭ جالپىلىق ٴۇنى ٴارى 6 ەلدىڭ ورتاق ارمانى. ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: تاريحتى كەرى شەگىندىرۋگە كەلمەيدى، العا ىلگەرىلەۋ كەرەك؛ دۇنيە ٴجۇزىن بولشەكتەۋگە بولمايدى، ىنتىماقتاسۋ كەرەك؛ ادامزاتتىڭ ورمان زاڭىنا قايتۋىنا بولمايدى، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋ كەرەك. بۇل ماڭىزدى بايىمداۋ ساناعا وي سالدى، ارىندى دا تەبىندى بولدى. اسا ماشاقاتتى سوعىس جىلدارىندا جۇڭگو ورتا ازيا وڭىرىندەگى حالىقپەن ٴوزارا قولداپ، بەينەت پەن زەينەتتە بىرگە بولىپ، ادامزاتتىڭ ادىلەت ىستەرى ٴۇشىن بىرگە ماڭىزدى ۇلەس قوستى. جاڭا داۋىرگە وتكەندە جۇڭگو جاق ٴارقايسى جاقپەن بىرگە دۇرىس تاريح كوزقاراسىن اسقاقتاتىپ، دۇنيە جۇزىلىك 2 ـ سوعىس جەڭىسىنىڭ جەتىستىگىن قورعاپ، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىن وزەك ەتكەن حالىقارالىق جۇيەنى قورعاپ، دۇنيە ٴجۇزىنىڭ بەيبىتشىلىگى مەن دامۋى ٴۇشىن اناعۇرلىم كوپ ورنىقتىلىق ۇستەۋدى قالايدى. قازىرگى ورتا شىعىس جاعدايىنا مەڭزەس، ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ اتاپ كورسەتتى: جۇڭگو جاق وزگە ەلدىڭ يەلىك ۇقىعىنا، حاۋىپسىزدىگىنە جانە تەرريتوريا تۇتاستىعىنا سۇعاناقتىق جاسايتىن ٴارقانداي ارەكەتكە قارسى تۇرادى. اسكەري قاقتىعىس ماسەلەنى شەشۋ جولى ەمەس، ٴارقايسى جاق قاقتىعىستىڭ جەدەل باسەڭدەۋىن ىلگەرىلەتىپ، شۇعىل اۋقىمنىڭ ونان ارى ورشۋىنەن ساقتانۋعا ٴتيىس. ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ مەملەكەت باسشىلارى جۇڭگونىڭ حالىقارالىق، وڭىرلىك ىستەردە اتقارعان سىندارلى رولىن بەلسەنە باعالاپ، ٴتوراعا شي جينپيڭ ورتاعا قويعان ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋ ۇستانىمىن جانە ٴۇش ۇلكەن الەمدىك باستامانى ايرىقشا القاپ، جۇڭگو جاقپەن بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمى، شاڭحاي سەلبەستىك ۇيىمى، بريكس، ازيا ٴوزارا ىستەستىك جانە سەنىمدىلىك شارالارى كەڭەسى سياقتى كوپ جاقتى مەحانيزمدە تىعىز سايكەسىپ، سەلبەسىپ، تىلدەسۋ، كەڭەسۋ ارقىلى قولامتالى ماسەلەلەردى شەشۋگە تاباندى بولىپ، حالىقارالىق ادىلدىكتى، تۋراشىلدىقتى بىرگە قورعاۋدى قالايتىندىقتارىن ٴبىلدىردى.
ۋاڭ ي بىلاي دەدى: شي ـ اننان استاناعا دەيىن، وسى رەتكى باسشىلار ٴماجىلىسى جۇڭگو - ورتا ازيا سەلبەستىگى جونىنەن ۇزدىكسىز كۇش قوساتىن ماڭىزدى مانگە يە. 100 جىلدىق وزگەرىس جەدەل قۇبىلىپ، كوپ ٴتۇرلى حاۋىپ ـ قاتەر قاباتتاسقان جاعدايدا، جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەلدەرى تاريحي اقىل ـ پاراساتتى اينا، تاعدىرلاس بولۋدى شارت، ”جۇڭگو - ورتا ازيا رۋحىن“ جەتەكشى ەتىپ، ىنتىماقتاسۋ اۋەلگى ماقساتىنان اينىماي، ۇزدىكسىز تاريحتىڭ دۇرىس جاعىندا تۇرىپ، تىنىشتىقتى بىرگە قورعاپ، دامۋدى بىرگە جوسپارلاپ، العا باسۋدى بىرگە جەبەپ، ادىلەتتىلىكتى بىرگە ساقتاپ، جۇڭگو - ورتا ازيا ورتاق مەكەنىن ويداعىداي قۇرادى.
ەكىنشى، جوعارى ساپالى دامىپ، ورتاق وسىزاماندانۋعا قادام تاستادى
ۋاڭ ي بىلاي دەدى: جۇڭگو مەن ورتا ازياداعى 5 ەل بىردەي وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەر، ەجەلدەن وسىزامانداندىرۋ جولىنداعى ساپارلاستار. 12 جىلدىڭ الدىندا ٴدال استانادا ٴتوراعا شي جينپيڭ ”جىبەك جولى ەكونوميكالىق بەلدەۋىن“ بىرگە قۇرۋ باستاماسىن العا قويدى. ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋدى نەگىزگى جەلى ەتىپ، 6 ەلدىڭ ساۋدا، قارجى قوسۋى قارىشتاپ دامىپ، كەلەلى نىساندار ىركەس ـ تىركەس تياناقتانىپ، ۇلاستىرۋ، تۇتاستىرۋ جەدەل ىلگەرىلەتىلىپ، ناقتى، جوعارى ٴونىمدى، ىشكەرىلەي توعىسقان سەلبەستىك ارناسى قالىپتاستى.
وسى كەزەكتى باسشىلار ٴماجىلىسىنىڭ ەڭ ايقىن نەگىزگى تاقىرىبى — 6 ەل مەملەكەت باسشىلارىنىڭ 2025 ـ جىلدان 2026 ـ جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتى ”جۇڭگو - ورتا ازيا سەلبەستىگىندەگى جوعارى ساپالى دامۋ جىلى“ دەپ بىرگە جاريالاۋى بولدى. ٴارقايسى جاق نازاردى ساۋدانى ىركىلىسسىزدەندىرۋ، كاسىپ سالاسىنا قارجى قوسۋ، ۇلاستىرۋ، تۇتاستىرۋ، جاسىل كەن، اۋىل شارۋاشىلىعىن وسىزامانداندىرۋ، ادامداردىڭ بارىس ـ كەلىسى سىندى الدىمەن ويلاستىرىلاتىن 6 ۇلكەن بەتالىسقا شوعىرلاندىرىپ، اناعۇرلىم كوپ كورۋگە بولاتىن جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزۋدى ىلگەرىلەتىپ، وزدەرىنىڭ دامۋىنا، گۇلدەنۋىنە دەم بەرەدى. ٴتوراعا شي جينپيڭ ورتا ازياداعى 5 ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارىمەن ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ جوعارى ساپالى بىرگە قۇرۋ ارەكەت جوسپارىنا قول قويىلۋىنا كۋا بولدى، بۇل جۇڭگونىڭ تۇڭعىش رەت توڭىرەكتەگى جەكە وڭىردەگى بارلىق مەملەكەتپەن ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋ سەلبەستىك حۇجاتىنا تۇتاس تۇلعالىق قول قويىسۋى، سەلبەستىكتى ستراتەگيالىق بيىكتەن جانە وڭىرلىك دەڭگەيدەن ٴبىر تۇتاس جوسپارلاپ ىلگەرىلەتۋى بولىپ، ورتا ازيانىڭ ”ٴبىر بەلدەۋ، ٴبىر جولدى“ بىرگە قۇرۋدان ۇلگى كورسەتۋ رايونى رەتىندە ساپاسىنىڭ اناعۇرلىم جاقسى، قوزعاۋشى كۇشىنىڭ اناعۇرلىم كۇشتى بولۋىنا مۇمكىندىك جاسادى. جۇڭگو جاق ورتا ازيا ەلدەرىمەن دامۋ ستراتەگيالارىن ٴتۇيىلىستىرۋدى كۇشەيتىپ، ٴبىر توپ كەلەلى نىسانداردى جەدەل اتقارادى. ٴتوراعا شي جينپيڭ قىرعىزستاننىڭ، وزبەكستاننىڭ مەملەكەت باسشىلارىمەن ديدارلاسقاندا جۇڭگو - قىرعىزستان - وزبەكستان تەمىر جول قۇرىلىسىن جوعارى ساپالى ىلگەرىلەتىپ، ەرتەرەك سالىپ بولىپ، ٴار جاقتى يگىلىككە كەنەلدىرۋگە كۇش سالۋعا ٴبىر اۋىزدان قوسىلدى. جۇڭگو جاق قازاقستانمەن بىرگە جۇڭگو - قازاقستان شەكارا اتتاعان 3 ـ تەمىر جول قۇرىلىسىن جەدەل ىلگەرىلەتىپ، تاجىكستانمەن جۇڭگو - تاجىكستان تاس جولىنىڭ 2 ـ مەرزىمدىك شەشۋشى جول بولىكتەرىن جاڭالاۋدى اتقارىپ، ورتا ازياداعى ەلدەرمەن جۇڭگو - ەۆروپا كەزەكشى پويەزى جانە كاسپي تەڭىزىن اتتاعان حالىقارالىق تاسىمال ٴدالىزى سەلبەستىگىن تەرەڭدەتىپ، ورتا ازيا ٴوڭىرىنىڭ ”قۇرلىقتىق تۇيىقتالۋدان“ ”قۇرلىقتى بىرلەستىرۋگە“ قاراي تيپ جاڭالاپ، ەۆروپا - ازيا قۇرلىعىن تۇتاستىراتىن ”التىن توعىز جولدىڭ تورابىنا“ شىن مانىندە اينالۋىن ىلگەرىلەتەدى.
جۇڭگو - ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ساۋدا جانە قارجى قوسۋ سەرىگى. شي ـ ان باسشىلار ماجىلىسىنەن بەرى، ەكى جاقتى ساۋدا سوماسى %35تىك زور مولشەردە ارتۋدى ىسكە اسىرىپ، بىلتىر 94 ميلليارد 800 ميلليون دوللارلىق تاريحي جاڭا دەڭگەيگە جەتتى. ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: مەيلى حالىقارالىق جاعداي قالاي وزگەرسە دە، جۇڭگو سىرتقا ەسىك اشۋعا باستان ـ اياق اۋىتقىماي تاباندى بولادى، ورتا ازيا ەلدەرىمەن اناعۇرلىم جوعارى ساپالى سەلبەستىك ورىستەتىپ، مۇددەلەردىڭ توعىسۋىن تەرەڭدەتىپ، بىرگە دامۋدى جۇزەگە اسىرۋدى قالايدى. تاراپتار ٴبىر اۋىزدان بىلاي دەپ قارادى: كەدەن باجىسى شايقاسىندا، ساۋدا شايقاسىندا جەڭىمپاز بولمايدى، سىڭار جاقتىلىقتا، قورعامپازدىقتا شىعار جول جوق. 6 ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى جۇڭگو - ورتا ازيا ساۋدانى ىركىلىسسىزدەندىرۋ سەلبەستىك تۇعىرىنىڭ ماڭدايشالىعىن بىرگە اشىپ، دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ەرەجەسىن نەگىز ەتكەن كوپ جاقتى ساۋدا ٴتۇزىلىسىن بەكەمدەۋگە كۇش سالاتىندىقتارىن قايتالاي دارىپتەدى. 6 ەل ەكونوميكا ـ ساۋدا سەلبەستىگىن كۇشەيتۋ ارەكەت جوسپارىنا كەلىسىپ، جۇڭگو مەن قازاقستان جاڭا نۇسقاداعى قارجى قوسۋدى قورعاۋ كەلىسىمىنە قول قويىپ، جۇڭگو مەن وزبەكستان وزبەكستاننىڭ دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋىندەگى ەكى جاقتى بازارعا كىرۋگە رۇقسات ەتۋ كەلىسسوزىن ٴساتتى اياقتاتىپ، ٴىس جۇزىندىك ارەكەتتەرى ارقىلى سىڭار جاقتىلىققا قارسى تۇرىپ، حالىقارالىق ەكونوميكا ـ ساۋدا ٴتارتىبىن قورعاۋداعى بەرىك تىلەگىن ايگىلەدى.
ورتا ازيانىڭ گۇلدەنۋگە تالپىنۋ، دەربەس دامۋ قابىلەتىن جوعارىلاتۋ سىندى كوكەي تەستى قاجەتىنە جاۋاپ قايتارۋ ٴۇشىن، ٴتوراعا شي جينپيڭ جۇڭگو - ورتا ازيا سەلبەستىگى جۇلگەسىندە كەدەيلىكتى ازايتۋ، وقۋ ـ اعارتۋ اۋىس ـ كۇيىسى، شولەيتتەنۋدەن ساقتانۋ، تىزگىندەۋ سىندى 3 ۇلكەن سەلبەستىك ورتالىعىن قۇرىپ، الداعى 2 جىلدا ورتا ازيا ەلدەرىنە 3000 باۋلۋ سانىن بەرۋدى جاريالادى. ٴتوراعا شي جينپيڭ بىلاي دەپ باسا دارىپتەدى: جۇڭگو جاق ورتا ازيا ەلدەرىمەن دامۋ تاجىريبەلەرىن جانە ەڭ جاڭا تەحنولوگيالىق جەتىستىكتەردى ٴبولىسىپ، سيفرلى نەگىزدىك قۇرىلعىلاردى تۇتاستىرۋدى جەبەپ، جاساندى زەردە سەلبەستىگىن كۇشەيتىپ، جاڭاشا وندىرگىش كۇشتەردى جەتىلدىرۋدى قالايدى. ورتا ازياداعى ٴار ەلدىڭ مەملەكەت باسشىلارى جۇڭگومەن سەلبەستىگىن جوعارى باعالاپ، جۇڭگو جاقتىڭ قالتقىسىز قولداعانىنا، كومەكتەسكەنىنە العىس ايتىپ، جۇڭگو ٴوزىنىڭ دامۋى ارقىلى ورتا ازيا حالقىنا تاماشا جاڭا تۇرمىس سيلادى دەپ قارادى. قازاقستان زۇڭتۇڭى توقايەۆ مىنالاردى ٴبىلدىردى: جۇڭگو قازاقستاننىڭ دوس كورشىسى، جاقىن دوسى جانە سەنىمدى سەرىگى، ەكى ەلدىڭ ماڭگىلىك جالپى بەتتىك ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناسى جاڭا التىن داۋىرگە قادام تاستاۋدا. توقايەۆ زۇڭتۇڭ جۇڭگو ـ ورتا ازيا باسشىلار ٴماجىلىسىن باسقارعاندا جۇڭگو تىلىندە جۇڭگونىڭ ورتا ازيا ەلدەرىمەن جالپى بەتتىك سەلبەستىگىنە العىس ايتتى ٴارى قازاقستان جاقتىڭ ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ توڭىرەكتىك تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا قۇرۋدى دارىپتەگەنىن ايرىقشا القايتىندىعىن، بۇل ارمان ٴار ەلدىڭ ورتاق مۇددەسىنە ۇيلەسەتىندىگىن ٴبىلدىردى. قىرعىزستان زۇڭتۇڭى جاپاروۆ ەكى جاقتىڭ ٴبىر ـ بىرىنە قۇرمەت ەتۋ، تەڭ تۇرعىدا ٴوزارا پايدا جەتكىزۋ، تاتۋ كورشى، دوس بولۋ سىندى ستراتەگيالىق سەرىكتەستىك قارىم ـ قاتىناسىن قاستەرلەيتىندىگىن، جۇڭگو قىرعىزستاننىڭ ەڭ ۇلكەن ساۋدا جانە قارجى قوسۋ سەرىگى ەكەندىگىن، ٴتىپتى دە كوپ جۇڭگو كاسىپورنىنىڭ قىرعىزستانعا بارىپ شارۋاشىلىعىن گۇلدەندىرۋىن قارسى الاتىندىعىن باسا دارىپتەدى. تاجىكستان زۇڭتۇڭى راحمون ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ بىلتىر تاجىكستاندا تاريحي سيپاتتى مەملەكەتتىك ساپاردا بولعاندىعىن ەسكە الىپ، ساپار جەتىستىكتەرىن بەلسەنە تياناقتاندىرىپ، تاجىكستان مەن جۇڭگونىڭ ستراتەگيالىق سەلبەستىگىن جاڭا دەڭگەيگە كوتەرۋدى قالايتىندىعىن ٴبىلدىردى. تۇركمەنستان زۇڭتۇڭى بەردىمۇحامەدوۆ تۇركمەنستان - جۇڭگو قارىم ـ قاتىناسىنىڭ جان ـ جاقتى، ىشكەرىلەي دامۋى ماڭىزدى ستراتەگيالىق مانگە يە دەپ قارايتىندىعىن، جۇڭگومەن سەلبەستىكتى جاپپاي كەڭەيتىپ، ەكى جاق حالقىن باقىتقا كەنەلتۋدى قالايتىندىعىن ٴبىلدىردى. وزبەكستان زۇڭتۇڭى مىرزيويەۆ وزبەكستان مەن جۇڭگو اعا ـ باۋىرداي جاقىن ەكەندىگىن، جۇڭگو جاقپەن ەل باسقارۋ تاجىريبەلەرىن اۋىستىرۋدى كۇشەيتىپ، جۇڭگونىڭ كەدەيلىكتەن ارىلتۋدان قامال الۋ تاجىريبەسىن ۇيرەنىپ، ەكى ەل قارىم ـ قاتىناسىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋدى قالايتىندىعىن ٴبىلدىردى.
ۋاڭ ي بىلاي دەدى: وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەرمەن دامۋ تاجىريبەلەرىن ٴبولىسۋ جۇڭگونىڭ جاۋاپكەرشىلىك ارقالاۋى، سونداي ـ اق الەمدىك دامۋ باستاماسىن تياناقتاندىرۋدا بولۋعا ٴتيىستى مازمۇن. جۇڭگو تەك ٴوز قامىن عانا ويلايتىن وسىزامانداندىرۋعا بوي ۇرمايدى، قايتا ٴار ەلمەن بىرگە دامۋعا، سەلبەسىپ تەڭ يگىلىككە كەنەلۋگە كۇش سالادى. جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ناقتى سەلبەستىگى دامۋداعى قيىن ماسەلەلەردى شەشىپ، بىرگە ىلگەرىلەۋ كۇشىن توپتاپ، بىرگە گۇلدەنۋگە تىرەك بولدى. جۇڭگو جوعارى ساپالى دامۋ مەن جوعارى دەڭگەيدە ەسىك اشۋ ارقىلى ورتا ازيا ەلدەرىن قامتىعان دۇنيە جۇزىندەگى ٴار ەلگە اناعۇرلىم كوپ دامۋ ورايىن ازىرلەپ، ٴار ەلمەن قول ۇستاسا وتىرىپ كەڭ ورتاق وسىزامانداندىرۋ جولىمەن جۇرەدى.
ٴۇشىنشى، ٴوزارا ٴتۇسىنىسىپ، ٴوزارا ەتەنە بولىپ، ماڭگىلىك تاتۋ كورشىلىك دوستىققا تاباندى بولدى
ۋاڭ ي بىلاي دەدى: ”ەلشىلەر ٴوزارا قاتىناپ، ساۋدا كەرۋەنى ۇزىلمەي شۇباۋ“ — جۇڭگونىڭ ورتا ازياداعى ەلدەرمەن ٴداستۇرلى دوستىعىنىڭ جانە تاريحي بارىس ـ كەلىسىنىڭ كارتيناسى. جاڭا داۋىرگە وتكەندە، جۇڭگونىڭ ورتا ازياداعى ەلدەرمەن گۋمانيتارلىق اۋىس ـ كۇيىسى كۇن سايىن جيىلەپ، دوستىق بارىس ـ كەلىس جونىندەگى تاماشا اڭگىمەلەر ٴجيى تارالىپ، ەل رايى نەگىزى اناعۇرلىم بەكەمدەلدى.
وسى كەزەكتى باسشىلار ٴماجىلىسىنىڭ ەڭ كەلەلى باستاماسى 6 ەل مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ”ماڭگىلىك تاتۋ كورشىلىك، دوستىق سەلبەستىك كەلىسىمىنە“ بىرگە قول قويىپ، ۇرپاقتار بويى دوس بولۋ پرينسيبىن زاڭدىق فورمادا تۇراقتاندىرۋى بولدى، بۇل 6 ەلدىڭ قارىم ـ قاتىناس تاريحىنداعى تىڭ بەلەس، ەڭبەگى بۇگىندە، يگىلىگى ەرتەڭدە. كەلىسىمگە قول قويۋ جۇڭگونىڭ ورتا ازياداعى ەلدەرمەن ساياسي ٴوزارا سەنىمدىلىگىنىڭ تىڭ دەڭگەيگە كوتەرىلگەندىگىن، ستراتەگيالىق ىستەستىكتە تىڭ قادام تاستاعاندىعىن، حالىق تىلەگىنىڭ توعىسۋىندا تىڭ سەكىرىستى جۇزەگە اسىرعاندىعىن كورسەتتى، بۇل جۇڭگونىڭ ورتا ازياداعى ەلدەرمەن قارىم ـ قاتىناسىنىڭ ۇزاق ۋاقىت ورنىقتى دامۋىنا بەرىك نەگىز قالايدى. اۋمالى ـ توكپەلى حالىقارالىق جاعدايدا 6 ەل جاراسىمدى قاتار ٴومىر سۇرۋگە تاباندى بولىپ، ازيا - ەۆروپا قۇرلىعىنىڭ وزەكتى ٴوڭىرىن بەيبىت، تاتۋ، بەرەكەلى، دامۋ قۇنارلى توپىراعىنا اينالدىرۋعا كۇش سالادى.
باسشىلار ٴماجىلىسى كەزىندە جۇڭگو ورتا ازياداعى ەلدەرمەن جەرگىلىكتى ورىن سەلبەستىگى، ادامدار بارىس ـ كەلىسى، وقۋ ـ اعارتۋ اۋىس ـ كۇيىسى، مادەنيەت، ساياحات سياقتى سالالاردا ٴبىر قىدىرۋ جاڭا سەلبەستىك جەتىستىكتەرىنە كەلىسىپ، نيەتتەس، تىلەكتەس، ٴوزارا تۇسىنىسەتىن، ٴوزارا ەتەنە گۋمانيتارلىق دانەكەردى نىعايتتى. ٴتوراعا شي جينپيڭ جۇڭگو جاقتىڭ ورتا ازيادا اناعۇرلىم كوپ مادەنيەت ورتالىعى، جوعارى مەكتەپ بولىمشە مەكتەبى، لۋبان شەبەرحاناسى، جۇڭگوشا شيپاگەرلىك، دارىگەرلىك ورتالىعى سياقتىلاردى اشىپ، جۇڭگوداعى جوعارى مەكتەپتەردە ورتا ازيا تىلدەرى ماماندىقتارىن كوبەيتىپ، ”جۇڭگو - ورتا ازيا تەحنولوگيا ـ شەبەرلىكتى جوعارىلاتۋ جوسپارىن“ ۇزدىكسىز ويداعىداي اتقارىپ، ورتا ازياداعى ەلدەرمەن زاڭ شىعارۋ قۇرىلىمى، ساياسي پارتيا، ايەلدەر، جاستار، مەديا، اقىل ـ پاراسات قويماسى سياقتى جاقتاردا سەلبەستىكتى كۇشەيتىپ، ەل باسقارۋ تاجىريبەلەرىن اۋىستىرۋدى ىشكەرىلەي ورىستەتەتىندىگىن جاريالادى. 6 ەل مەملەكەت باسشىلارى كوپتەگەن دوس قالا كەلىسىمىنە قول قويىلۋىنا كۋا بولدى، جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ دوس قالا سانى 100 جۇپتان اسىپ، ٴتوراعا شي جينپيڭ 3 جىلدىڭ الدىندا العا قويعان باستاما نىساناسىن ورىندادى. بەيجيڭ مەن دۋشانبە اراسىندا تۇڭعىش رەت توتە ۇشاق قاتىناپ، جۇڭگو مەن ورتا ازياداعى ەلدەردىڭ استانالارى اراسىندا توتە ۇشاق قاتىناۋىن تولىق قامتۋ جۇزەگە اسىرىلدى. 6 ەل قىزمەتكەرلەر بارىس ـ كەلىسىن قولايلىلاندىرۋدى جەبەۋ سەلبەستىك باستاماسىنا قول قويىپ، ۆيزا راسمياتىن ىقشامداۋ سياقتى قولايلى شارالاردى شىعارىپ، جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەلدەرى بۇقاراسىنىڭ تۋىسىنا قىدىرعانداي ۇنەمى بارىس ـ كەلىس جاساۋىنا مۇمكىندىك جاساۋعا قوسىلدى. تاراپتار ٴوزارا مادەنيەت ورتالىعىن قۇرۋدى بەلسەنە ىلگەرىلەتىپ، ”جۇڭگو - ورتا ازيا مادەنيەت جانە ساياحات ورتالىعىن“ باعالاۋدى سەلبەسىپ ورىستەتىپ، 6 ەلدىڭ تاريحي مادەنيەت تامىرىن تۇتاستىرىپ، مىڭ جىلدىق جىبەك جولى دوستىعىن جالعاستىرۋدى اقىلداسىپ بەلگىلەدى. وسى رەتكى ساپار كەزىندە «كوكەيگە قونىمدى ”سوزدەر“ — شي جينپيڭ ۇناتاتىن قاناتتى سوزدەر» ورتا ازياداعى 5 ەلدە تاراتىلدى، ٴتوراعا شي جينپيڭ ناقىل كەلتىرگەن جۇڭگونىڭ ولەڭ، قارا سوزدەرى مەن قاناتتى سوزدەرى جەرگىلىكتى بۇقارانىڭ نازارىن كەڭ كولەمدە اۋدارىپ، قىزۋ قارسى الۋىنا بولەندى.
ۋاڭ ي بىلاي دەدى: مەملەكەتتىڭ قارىم ـ قاتىناسى حالىقتىڭ ەتەنە بولۋىندا. جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ٴداستۇرلى دوستىعىن حالىق جازعان، كوركەم بولاشاعىن دا حالىق جاراتادى. ٴتوراعا شي جينپيڭ مەن ورتا ازياداعى 5 ەل مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ورتاق جەتەكشىلىگىندە، جۇڭگو مەن ورتا ازيا ەلدەرى اراسىندا اۋىس ـ كۇيىس جاساۋ، ٴوزارا ۇلگى الۋ كوپىرلەرى سالىنىپ، ورتالىقتان جەرگىلىكتى ورىندارعا، ۇكىمەتتەن حالىق اراسىنا، كورشىلەس وڭىرلەردەن اناعۇرلىم كەڭ وڭىرلەرگە دەيىنگى ”جۇرەكتەردى توعىستىرۋ“ ارناسى قالىپتاستى. حالىقتىڭ ٴوزارا ٴتۇسىنىسۋى، ٴوزارا ەتەنە بولۋى، وركەنيەتتەر اۋىس ـ كۇيىسى، ٴوزارا ۇلگى الۋى جۇڭگو - ورتا ازيا تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا قۇرىلىسىنىڭ ماڭىزدى تىرەگىنە اينالىپ، 6 ەلدىڭ ۇرپاقتار بويى دوس بولۋ ۇستانىمىنىڭ ۇرپاقتار بويى جالعاسۋىنا، وعان ۇرپاقتار بويى مۇراگەرلىك ەتۋىنە مۇمكىندىك جاسايدى.
ۋاڭ ي سوڭىندا بىلاي دەدى: وسى رەتكى ٴتوراعا شي جينپيڭنىڭ ورتا ازياداعى ساپارى توڭىرەكتى تياناق ەتىپ، جالپى جاعدايدى كوزدەپ، جۇڭگو - ورتا ازيا مەحانيزمىنىڭ دامۋىنا جەتەكشىلىك ەتىپ، توڭىرەكتىك تاعدىرلاس ورتاق تۇلعا قۇرىلىسىن ىلگەرىلەتتى، سونداي ـ اق حالىقارالىق ادىلدىك پەن تۋراشىلدىقتى قورعاۋ ورتاق تانىمىن دا ۇيىستىردى، بۇل شي جينپيڭ ديپلوماتيا يدەياسى مەن جۇڭگونىڭ توڭىرەكتىك ديپلوماتياسىنىڭ تاعى ٴبىر رەتكى تابىستى امالياتى. داڭعىل جولدا جۇرگەندەر جۇرت كوڭىلىنەن شىعادى، ەرىك ـ جىگەرى ۇيىسقاندار الىسقا جەتە الادى. قىم ـ قۋىت، كۇردەلى سىرتقى ورتا الدىندا ٴبىز شي جينپيڭ ديپلوماتيا يدەياسىن ۇزدىكسىز جەتەكشى ەتىپ، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋ تۋىن بيىك ۇستاپ، ٴورىس اشا العا ىلگەرىلەپ، ىرىقتىلىقپەن ٴىس تىندىرىپ، جۇڭگونىڭ دۇنيە جۇزىندەگى ٴار ەلمەن ٴوزارا نۇر ـ شۇعىلا شاشۋىنىڭ، ٴبىر ـ ٴبىرىن تابىسقا جەتكىزۋىنىڭ تىڭ تاراۋىن ۇزدىكسىز جازىپ، مەملەكەتتى قۇدىرەتتەندىرۋ قۇرىلىسىن، ۇلتتى گۇلدەندىرۋ ۇلى ٴىسىن جاپپاي ىلگەرىلەتۋگە دەم بەرەمىز.
