جاۋ يمان:
وتباسىن قيىپ، وتاندى قورعاعان جەلەكتى قاھارمان
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ تىلشىلەرى شيە جياۋ، ياڭ سىچي، جياڭ سى ـ ني
جاز باسى، ٴتىلشى چىڭدۋ قالاسى جيننيۋ رايونىنداعى قاراپايىم تۇرعىن ۇيگە كەلدى، بۇل جاۋ يمان قۇرباننىڭ نەمەرە قىزى چىن حۇڭنىڭ ٴۇيى ەدى. ول سۋرەتكە نەگىزدەلىپ سىزىلعان ماي بوياۋلى سۋرەتتى قاستەرلەپ ساقتاعان، سۋرەتتە جاۋ يماننىڭ ۇلى ”نيڭ ـ ىردى“ قۇشاقتاعان قايسار بەينەسى بەينەلەنگەن.
”سۋرەتكە تۇسكەننەن كەيىن ول اتتانىپ كەتىپتى، اكەم قايتىپ شەشەسىن كورە الماپتى“. چىن حۇڭ سۋرەتتى سيپاپ، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى ٴومىر مەن ٴولىم اراسىنداعى ساتكە قايتاردى.
جاۋ يمان، ٴوز اتى لي كۇنتاي، 1905 ـ جىلى سىچۋاننىڭ يبين قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ۇلكەن جەزدەسى جىڭ يوۋجى قۇربان جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ چۋاننان پارتيا ۇيىمىن قۇرۋشى، ەكىنشى اپەكەسى لي كۇنجيە، ەكىنشى جەزدەسى شياۋ جيانچيڭ، ٴتورتىنشى اپەكەسى لي كۇننىڭ جۇڭگو كوممۋنيستىك جاستار وداعىنىڭ مۇشەسى. ولاردىڭ جول باستاۋىندا لي كۇنتاي 1926 ـ جىلى جازدا جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا مۇشە بولادى، كەيىن ۋحان ورتالىق اسكەري ىستەر ساياسي مەكتەبىندە (حۋاڭپۋ اسكەري مەكتەبىنىڭ ۋحان بولىمشە مەكتەبى)، ماسكەۋ جۇڭشان داشۋەسىندە وقيدى.
ماسكەۋدە ول لي يچاۋ دەگەن جاناما ات قولدانادى، ساباقتاسى چىن داباڭمەن ماحابباتتاسىپ ۇيلەنەدى. ٴلاززاتتى شاقتى كوپ وتكىزبەي ـ اق، ول اۋىر اياق بولعانىنا قاراماي بۇيرىق بويىنشا ەلگە قايتىپ، حۋبەي، شاڭحاي، جياڭشي قاتارلى جەرلەردە جەر استى قىزمەتىمەن شۇعىلدانادى. 1929 ـ جىلى ول يچاڭدا ۇلىنا بوسانادى. بالاسى ٴبىر جاستان اسقاننان كەيىن، ول اپايى چىن سۇڭيىڭمەن بىرگە ۇلىن 5 ـ اعاسى چىن يۋەيۇننىڭ ۇيىنە باعۋعا بەرىپ، ادىلەت جولىندا تايىنباي، بار ىنتا ـ پەيىلىمەن توڭكەرىسكە كىرىسەدى.
ايرىلىسۋدان بۇرىن ول ۇلىن قۇشاقتاپ سۋرەتكە ٴتۇسىپ، كۇيەۋىنە جىبەرەدى. كىم ويلاعان بۇنىڭ ماڭگىلىك قوشتاسۋ بولارىن!
18 ـ قىركۇيەك ۋاقيعاسىنان كەيىن، ول ”جاۋ يمان“ دەگەن جاناما ات قولدانىپ پارتيا ۇيىمىنىڭ جىبەرۋىمەن شىعىس سولتۇستىككە اتتانىپ، شىنياڭ مەن حاربيندە جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى كۇرەسكە باسشىلىق ەتەدى. ىلگەرىندى ـ كەيىندى مانجۋ باس جۇمىسشى ۇيىمىنىڭ حاتشىسى، ۇيىمداستىرۋ ٴبولىمىنىڭ باستىعى جانە حاربين باس جۇمىسشى ۇيىمىنىڭ ۋاقىتتىق شۋجيى بولادى.
«شىعىس سولتۇستىك جاپون شاپقىنشىلارىنا قارسى بىرلەسكەن ارميا تاريحىندا» 1933 ـ جىلى 4 ـ ايدا جاپون ارمياسى مەن قۋىرشاق ارميا ـ ساقشىلارىنىڭ زورلىق ـ زومبىلىق ىستەپ، جۇمىسشىلاردى جابىرلەگەن جاعدايعا قاراتا، جاۋ يمان تۇندەلەتىپ حاربين ترامۆاي جۇمىسشىلارىنىڭ زور جۇمىس تاستاۋىنا جەتەكشىلىك ەتىپ، قالا قاتىناسىنىڭ تامىرىن ٴۇزىپ تاستايدى. ەڭ سوڭىندا جاپون ارمياسى مەن قۋىرشاق بيلەۋشىلەرى قوعامدىق پىكىردىڭ قىسىمىنا ۇشىراپ، جۇمىسشىلاردىڭ جۇمىستى قالپىنا كەلتىرۋ شارتىنا ماقۇل بولىپ، جۇمىس تاستاۋ جالپى بەتتىك جەڭىسكە جەتەدى.
1934 ـ جىلى 7 ـ ايدا جاۋ يمان جۋحى اۋدانىنا (قازىرگى شاڭجى قالاسى) بارىپ، جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى جۋحى ورتالىق اۋداندىق پارتكومنىڭ مۇشەسى بولادى، كەيىن شىعىس سولتۇستىك حالىق توڭكەرىستىك ارمياسى 3 ـ جۇن 1 ـ شى 2 ـ تۋانىنىڭ جىڭۋيى بولادى. ول ەلدەن ەرەك اقىل ـ پاراساتى مەن باتىلدىعى ارقىلى جاپون ارمياسى مەن قۋىرشاق ارمياسى گازەتىندەگى اتاقتى «قوس مىلتىق اسىنعان اقبوز اتتى» ايەل جىڭۋيعا اينالدى، جاپون قاراقشىلارى نىساناسىنا ول جاۋ شاڭجىمەن قاتار ىلىنەدى.
1935 ـ جىلى 11 ـ ايدا قوسىندى قورعاپ قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋ ٴۇشىن، جۋحى اۋدانىنىڭ شياۋشي بەيگوۋ دەگەن جەرىندە جاپون ارمياسى جانە قۋىرشاق ارمياسىمەن بولعان سۇراپىل سوعىستا جاۋ يمان اۋىر جارالانىپ، باقىتقا قارسى جاۋ قولىنا تۇسەدى.
قۋىرشاق مانجۋريانىڭ حاربين ساقشى مەڭگەرمەسىنىڭ (قازىرگى دۇڭبەي قۇرباندار ەسكەرتكىش سارايى) سۇستى دا سۋىق قيناپ تەرگەۋ كەڭسەسىندە جاۋلار بولات ينە سۇعۋ، دەنەسىن تەمىر تاڭبامەن قارۋ، مۇرنىنا قىزىل بۇرىش سۋىن قۇيۋ سياقتى جان تۇرشىگەرلىك قيناۋلاردىڭ ٴبارىن قولداندى... جان توزگىسىز ازاپتاۋ الدىندا جاۋ يمان بولاتتاي بەرىك جىگەرمەن باس يمەي: ”سەندەر قىستاعىمىزدى ويرانداپ، ادامدارىمىزدى كەسكىلەپ تاستاعاندارىڭمەن، مەنىڭ سەنىمىمدى جوعالتا المايسىڭدار!“ ـ دەيدى.
حاربيندە ەمدەلىپ جاتقان كەزىندە ول كۇل ـ پارشا بولعان سۇيەكتەرىن ٴىرىڭ كەۋلەپ قاتتى اۋىرسىنسا دا، اياعىن كەستىرۋدەن باتىل باس تارتادى — ول اياعىمدى ساقتاپ قالسام، سوعىس مايدانىنا قايتا ورالامىن دەگەن ۇمىتىنە بەرىك سەنەدى. ونىڭ يلاندىرۋىمەن كۇزەتشى دۇڭ شيانشۇن مەن سەسترا حان يۇڭ ـ ي ەكەۋى ونىڭ الباستىلار اپانىنان قاشىپ شىعۋىنا كومەكتەسەدى. الايدا 3 كۇننەن كەيىن تاعى دا جاۋدىڭ قۋعىنداۋىنا ۇشىراعان جاۋ يمان قايتادان اباقتىعا تۇسەدى.
1936 ـ جىلى 8 ـ ايدىڭ 2 ـ كۇنى 31 جاستاعى جاۋ يمان جۋحىدا ەرلىكپەن قۇربان بولادى. جازا مايدانىنا اپارا جاتقان پويەزدە ول كۇزەتىپ بارا جاتقانداردان قاعاز ـ قالام الدىرىپ، جاۋلاردىڭ اياۋسىز قيناۋىنان قالام ۇستاۋعا كەلمەي قالعان قولدارىمەن الىستا قالعان ۇلىنا ٴاربىر ٴارىبى كوز جاسى مەن قانعا شىلانعان اقتىق حاتىن جازادى:
”شەشەڭ سەنى تاربيەلەۋ بورىشىن وتەي المادى، بۇل شىنىمەن دە قاتتى وكىنىشتى ٴىس... شەشەڭ سەنى سان مىڭ سوزبەن ەمەس، ٴىس جۇزىندىك ارەكەتىمەن تاربيەلەيدى. ەرجەتىپ ازامات بولعان سوڭ، شەشەڭنىڭ وتان ٴۇشىن قۇربان بولعاندىعىن ۇمىتپاۋىڭدى ٴۇمىت ەتەمىن“!
چىن حۇڭ قىستىعا جىلاپ وقىپ شىقتى، بۇل ونىڭ اكەسى ”نيڭ ـ ىر“ چىن يەشياننىڭ دۇڭبەي قۇرباندار ەسكەرتكىش سارايىنان ٴوز قولىمەن كوشىرىپ جازىپ الىپ، اسىل مۇرا رەتىندە ساقتاعانى ەدى. اياعىنا دەيىن وقىپ شىعۋعا ٴداتىڭ شىدامايتىن وسى جازۋلاردا قانشاما ۇلى سۇيىسپەنشىلىك قامتىلىپ جاتىر دەسەڭىزشى!
توڭكەرىس جەڭىسكە جەتكەننەن كەيىن لي كۇنجيە، چىن داباڭ، چىن سۇڭيىڭ جانە چىن يەشيانداردىڭ قايتا ـ قايتا سۇراستىرۋىندا، پارتيا ۇيىمى ەڭ اقىرىندا جاۋ يماننىڭ لي كۇنتاي ەكەندىگىن تۇراقتاندىردى. چىن يەشيان دۇڭبەي قۇرباندار ەسكەرتكىش سارايىنان شەشەسىنىڭ وسيەتىن كوشىرىپ العان كەزىندە، بىلەگىنە بولات قالاممەن ”جاۋ يمان“ دەگەن 3 ٴارىپتى ويىپ جازادى. ”اكەم ماعان اجەمنىڭ حاتىندا جەتكىزگەن وتانشىلدىق سۇيىسپەنشىلىك پەن قالتقىسىز نيەتتى وتباسى سالتى رەتىندە ماڭگى جالعاستىرامىز دەگەن بولاتىن“، ـ دەيدى چىن حۇڭ.
حاربيندە 2375 مەترلىك ”ٴيمان كوشەسى“ قالانىڭ تۇلعاسىنا تەرەڭدەي ٴسىڭىپ كەتتى؛ يبيندەگى ٴيمان باقشاسى، ٴيمان قىستاعى، ٴيمان داڭعىلى، ٴيمان ورتا مەكتەبى تۇگەلدەي ەسكە ٴتۇسىرۋ ورنىنا اينالدى؛ سىچۋان ولكەلىك قوسىننان بوساعان اسكەريلەر ىستەرى جۇيەسى، جيننيۋ رايوندىق ٴتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتى، باقىلاۋ ـ تەكسەرۋ كوميتەتى سياقتى ورىندار چىن حۇڭدى ۇگىت لەكسيا مۇعالىم رەتىندە، قوعامدا جانە ساباقحانادا ۇگىت لەكسيا جاساۋعا ۇسىنىس ەتتى... جۇڭحۋانىڭ بايتاق دالاسىندا جاۋ يمان رۋحىن ادامدار ماڭگى ەستەرىندە بەرىك ساقتاپ، اۋىزدان ـ اۋىزعا تاراتادى!
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 ـ ايدىڭ 20 ـ كۇنى چىڭدۋدان بەرگەن حابارى)
