انار بۇلت \ شينجياڭ گازەتىنىڭ ٴتىلشىسى مايگۇل ايتقازى
تاڭ سارىدە قاشقار بايىرعى قالاسىنىڭ الدى اسىعا كۇتكەن ساياحاتشىلارعا تولدى. دابىرالى قالا اشۋ سالتىنان كەيىن، قوڭىرقاي قاقپانىڭ باياۋ اشىلۋىمەن دۋماندى قاشقاردىڭ بۇرىنعىسى مەن بۇگىنگىسى ٴبىر جولدا كوزگە شالىندى...
6 ـ ايدىڭ 22 ـ كۇنى اۆتونوميالى رايوندىق پارتكوم ۇگىت ٴبولىمى، جۇڭگو كىتاپ يمپورت ـ ەكسپورت (توبى) شەكتى سەرىكتەستىگى بىرلەسىپ وتكىزگەن ”دۇنيە جۇزىندەگى جۇڭگو تانۋشىلاردىڭ جۇڭگوعا نازار سالۋى · شينجياڭ ساپارى“ قيمىلى قاشقار قالاسىندا شىمدىلىعىن اشتى. رەسەي، امەريكا، فرانسيا سياقتى 13 ەلدەن كەلگەن جۇڭگو باسپا سالاسىنىڭ شەتەلگە باعىتتالعان ەڭ جوعارى سيلىعى — جۇڭحۋا كىتاپ ەرەكشە ۇلەس قوسۋ سيلىعىنىڭ 14 يەگەرى الداعى بىرنەشە كۇندە قاشقار، ىلە، ٴۇرىمجى سياقتى جەرلەردە ەكسكۋرسيادا، ساپاردا بولىپ، جۇڭگو شينجياڭىنىڭ مادەنيەت سالاسىنداعى، باسپا سالاسىنداعى قايراتكەرلەرمەن ىشكەرىلەي اڭگىمەلەسىپ، شينجياڭ ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ دامۋىن، وزگەرىسىن تىكە سەزىنىپ، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ باي مازمۇندى، الۋان ٴتۇرلى جانە دارقان دا شۇرايلى ەكەندىگىن سەزىندى. سونىمەن قاتار اتالعان قيمىل باسىلىمدار مەن مادەنيەت ونىمدەرىن دانەكەر ەتىپ، جۇڭگو - شەتەل وركەنيەتتەرىنىڭ اۋىس ـ كۇيىسىن، ٴوزارا ۇلگى الۋىن جەبەپ، دۇنيە جۇزىندەگى وقىرماندارعا جۇڭحۋا مادەنيەتىن سەزىنۋدىڭ تەرەزەسىن اشتى.
قيمىلدىڭ العاشقى كۇنى جۇڭگو تانۋشىلار قاشقار بايىرعى قالاسىنىڭ كۇندىزگى بازارىنىڭ دۋمانىن جانە تۇنگى قايشالىسقان ساعىمداردى ەلىتە سەزىنىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ ەكونوميكاسىنىڭ، قوعامىنىڭ گۇلدەنگەنىن، دامىعانىن، سونداي ـ اق ٴداستۇرلى مادەنيەت پەن وسى زامانعى وركەنيەتتىڭ كەمەلدى توعىسقانىن شىنايى سەزىندى.
قاشقار بايىرعى قالاسىنداعى قىش بۇيىمدار بازارىنا بارعاندا اۋادان توپىراقتىڭ حوش ٴيىسى اڭقيدى، ۇيعۇر ۇلتىنىڭ قالىپپەن قىش ىدىستاردى ورتەپ جاساۋ ونەرى بەيزاتتىق مادەنيەت مۇراسىنىڭ جالعاستىرۋشىسى ارىپجان ابدۇرەيىم اينالىپ تۇرعان قىش دوڭعالاعىنىڭ الدىندا تىك وتىرىپ، قوس قولىمەن قىش بالشىعىن اقىرىن ۇستاپ اينالدىرا سىلاعاندا قىش بالشىعىنا جان بىتكەندەي بولدى. يران، تۇركيا، بيرما، سولتۇستىك ماكەدونيا سياقتى ەلدەردىڭ جۇڭگو تانۋشىلارى دا پەيىلدەنە سىناپ كوردى، ولاردىڭ تۋىندىلارى دورەكىلەۋ بولعانىمەن، قاتىناسىپ سەزىنگەن قۋانىشتارىن جاسىرا المادى. ”ٴار كۇنى ەل ٴىشى ـ سىرتىنداعى كوپتەگەن ساياحاتشىلار وسىندا كەلىپ سەزىنىپ، قىش بۇيىمدارىن ساتىپ الادى، تۇرمىسىم قاربالاس ٴارى ٴماندى“، ـ دەدى ارىپجان.
تەمىر بۇيىمدارى بازارىندا تەمىر بالعانىڭ قىزعان تەمىردى سوققانداعى شىققان داڭ ـ دۇڭ ەتكەن داۋىسى ٴالسىن ـ ٴالى ەستىلىپ، شاشىراعان وت ۇشقىندارى بەينە تۇنگى اسپانداعى جۇلدىزداي جارقىرايدى؛ دوپپا بازارىندا جايمالار انار ورنەگى، بادام ورنەگى سالىنعان ادەمى دوپپالارعا تولىپ، بەينە گۇل تەڭىزىندەي قۇلپىرىپ تۇر؛ ٴدارى شاي بازارىندا مىس شاۋگىمدەردەن بۋ بۇرقىراپ، شيزاڭ ماقسارىسى، قالامپىر سياقتى حوش ٴيىستى ٴدارى شوپتەر قايناعان سۋدا بۇرقىلداپ، دۇكەن يەسىنىڭ ايعايى مەن قويۋ شايدىڭ حوش ٴيىسى ارالاسىپ تۇر. جۇڭگو تانۋشىلار وسى ارادا ٴداستۇرلى مادەنيەتتىڭ ٴونىمدى قورعالعان بارىستا جالعاستىرىلعاندىعىن، دامىعاندىعىن تولىق سەزىندى.
قاشقار قالاسى كونە قالا رايونىن قورعاۋ، جالپىلىق وڭاۋ ەسكەرتكىش سارايىنداعى ٴاربىر پارشا سۋرەت، ٴاربىر كورىنىس قاشقار بايىرعى قالاسىن جاڭالاۋ بارىسىنداعى ماڭىزدى ساتتەردى قايتا كورسەتىپ، ورتالىقتان جەرگىلىكتى ٴار دارەجەلى پارتكومدار مەن ۇكىمەتتەرگە دەيىن كونە قالانى جاڭالاۋ ٴۇشىن قوسقان جۇرەك قانى مەن اقىل ـ پاراساتىن ەستەلىككە الىپ، وسى شالقىعان زامانداعى كەرەمەت ٴىستىڭ بۇقاراعا اكەلگەن قۇت ـ ىرىسىن قايتا بەينەلەپ، جۇڭگو تانۋشىلاردى قاشقار بايىرعى قالاسى جونىندە اناعۇرلىم تەرەڭ تانىمعا يە ەتتى.
قاشقار كونە قالاسىن جالپىلىق وڭاۋ بارىسىندا تۇرعىنداردىڭ پىكىرىنە تولىق قۇلاق ٴتۇرىپ، ”ٴبىر وتباسىنا ٴبىر جوبا“، ”ٴوزى شاعۋ، قۇرىلىم تۇلعاسىن ٴبىر تۇتاس سالۋ“ سياقتى ادىستەر قولدانىپ، كونە قالانىڭ اۋەلگى فورماسىن، قۇرىلىس ۇلگىسىن، ۇلتتىق سالت ـ سانا مادەنيەتىن جانە گۋمانيتارلىق كەلبەتىن قالپىنا كەلتىرگەندىگىن كورگەندە، كەزىندە بەيجيڭدە داشۋە وقىپ جاتقاندا قاشقارعا كەلىپ كورگەن، 2015 ـ جىلى جۇڭحۋا كىتاپ ەرەكشە ۇلەس قوسۋ سيلىعىنا يە بولعان ۆەنگريالىق اۋدارماشى زومپولي كلارا تەبىرەنىپ بىلاي دەدى: ”بۇرىنعىمەن سالىستىرعاندا، بۇل جەردىڭ وزگەرىسى وتە زور ەكەن! بۇل جەردەگى قۇرىلىستاردىڭ بارلىعى قورعاۋ سيپاتىندا قايتا سالىنىپتى، قاشقار بايىرعى قالاسىنىڭ سىرتقى بەينەسىندە، شىنىندا، ٴبىراز وزگەرىستەر بولىپتى، ايتسەدە قالانىڭ وزەكتى مايەگى ٴالى وزگەرمەپتى، بۇل جەردىڭ دامۋى بارعان سايىن جاقسارىپتى، ادامداردىڭ تۇرمىسى ەرەكشە باقىتتى ەكەن، تۇتاس قالانىڭ رايى جايلى دا ىڭعايلى ەكەن“.
يرەلەڭدەگەن كوشەنى بويلاپ الدىعا جۇرسەڭىز، كونە قالپىنا كەلتىرىلىپ جاسالعان قۇرىلىس ۇلگىلەرى مەن وسى زامانعى لەپكە تولى كوفەحانا، مادەنيەت جاسامپازدىعى دۇكەنى سياقتىلار ٴبىرىن ـ ٴبىرى ايشىقتاپ تۇر. بايىرعى قالاداعى ينتەرنەتتە تانىمالى ساياحاتتىق ٴۇي ”گۇليدىڭ ٴۇيىنىڭ“ ورنەكتى اعاش ەسىگى ايقارا اشىلىپ، ىقىلاستى دا مەيماندوس ايەل قوجايىن سالاماتگۇل قاريدىڭ جۇزىنەن كۇلكى ٴۇيىرىلىپ، جاڭا عانا توناردان شىققان حوش ٴيىستى نانمەن قوناقتاردى قارسى الدى. ”بۇل مەن اشقان 3 ـ دۇكەن، وسى بىرنەشە جىلدا قاشقار بايىرعى قالاسىنىڭ تانىمالىلىعىنىڭ بارعان سايىن جوعارىلاۋىنا ىلەسە، ٴبىز ٴار كۇنى دۇنيە ٴجۇزىنىڭ جەر ـ جەرىنەن اتاعىنا جىعىلىپ كەلگەن ساياحاتشىلاردى قارسى الاتىن بولدىق، ساياحاتشىلار ساياحاتتىق ۇيدە ٴدامدى تاعامداردان اۋىز ٴتيىپ، ٴان ـ بيدەن ٴلاززاتتانىپ، جەرگىلىكتى ورىننىڭ ۇلتتىق سالت ـ سانا مادەنيەتىن سەزىنە الادى. ٴبىزدىڭ تۇرمىسىمىز بارعان سايىن جاقساردى، سونىمەن بىرگە دۇنيە ٴجۇزىنىڭ جەر ـ جەرىنەن كەلگەن ساياحاتشىلارعا اۋىلىمىزدىڭ وزگەشە تارتىمدىلىعىن ايگىلەي الاتىن بولدىق، مەنىڭشە، ساياحاتتىق ٴۇي اشۋدىڭ ٴمانى ەرەكشە زور“، ـ دەدى سالاماتگۇل.
قاشقار بايىرعى قالاسىندا جاندى دا جالىندى بۇقارا حيكايالارى جۇڭگو تانۋشىلارعا ٴار ۇلت حالقىنىڭ اقىل ـ پاراساتى مەن قان ـ تەرى ارقىلى تاماشا بولاشاققا تالپىنعاندىعىن كورسەتتى. ”قاشقار بايىرعى قالاسى كەرەمەت جەر ەكەن، كوپ نەگىزدى مادەنيەت وسى ارادا توعىسىپ، دۇنيە جۇزىنە تۇرلىشە مادەنيەتتىڭ قالاي جاراسىمدى بىرگە جاساسقاندىعىن كورسەتىپ تۇر، بۇكىل دۇنيە ٴجۇزىنىڭ ادامدارىن وسىندا باستاپ كەلۋدى ٴۇمىت ەتەمىن“، ـ دەدى 2023 ـ جىلعى جۇڭحۋا كىتاپ ەرەكشە ۇلەس قوسۋ سيلىعىن العان پرينستون داشۋەسى باسپاسىنىڭ باستىعى كريستي حەنري. ول كەزىندە وسى باسپانى باستاپ ”پرينستون - جۇڭگو جەلىلەس“ كىتاپتارىن شىعارىپ، پرينستون داشۋەسى باسپاحاناسى سىندى دۇنيە جۇزىنە تانىمالى وسى ٴىلمي باسپا تۇعىرىنان پايدالانىپ جۇڭگونىڭ ۇزدىك عىلمي جەتىستىكتەرىن امەريكاعا تانىستىرعان، دۇنيە جۇزىنە تانىستىرعان. ”قاشقاردا ماتەريال جيناۋ كەشىرمەلەرىم قۋانىشقا تولى بولدى، وسى سەزىنۋلەرىمدى بۇكىل دۇنيە جۇزىندەگى ادامدارمەن ٴبولىسۋدى كۇتەمىن“، ـ دەدى ول.
جۇڭحۋا كىتاپ ەرەكشە ۇلەس قوسۋ سيلىعىن مەملەكەتتىك اقپارات ـ باسپا ٴسوز مەكەمەسى باس بولىپ ۇيىمداستىرعان، جۇڭگو باسپا كاسىبىنىڭ شەتەلگە باعىتتاعان ەڭ جوعارى سيلىعى، نەگىزىنەن، شەتەلدە قازىرگى زامانعى جۇڭگونى تانىستىرىپ، جۇڭگو باسىلىمدارىن جانە قاتىستى مادەنيەت ونىمدەرىن جالپىلاستىرىپ، جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ اۋىس ـ كۇيىسىن، ۇلگى الۋىن جەبەۋ سياقتى جاقتاردا كورنەكتى ۇلەس قوسقان شەتەلدىك جانە تەگى شەتەلدىك جۇڭگو ازاماتتىعىنا وتكەن جازۋشىلاردى، اۋدارماشىلاردى، باسپاگەرلەردى ماراپاتتايدى.
