سەرىك تۇرسىنالى ۇلى
شىر ەتىپ ءسابي دۇنيەگە كەلگەن ساتتەن باستاپ اتا - انا الدىندا نازىك تە قيىن، قىرى مەن سىرى مول ۇلكەن قوعامدىق مىندەت تۇرادى. ول − بالا تاربيەسى. بالا تاربيەسىندە العاشقى ۇستاز − اتا - انا. بالا ءۇشىن، ءۇي ىشىنەن، اتا - انادان ارتىق تاربيەشى جوق. ادامگەرشىلىك، باۋىرمالدىق، تاتۋلىق، قايىرىمدىلىق، ادەپتىلىك، يناباتتىلىق سياقتى قاسيەتتەر جانۇيادا بالاعا سوزبەن، قاعيدامەن ەمەس، ۇلكەندەردىڭ ۇلگىسىمەن سىڭەدى. «اكەگە قاراپ ۇل وسەر، شەشەگە قاراپ قىز وسەر» دەيدى حالىق دانالىعى. بالا كىشكەنتاي كەزىنەن - اق ءار نارسەگە اۋەستەنىپ، ۇلكەندەرگە كومەكتەسكىسى كەلەدى. بۇعان كەيبىر اكە - شەشە «جۇمىسىمدى بوگەيسىڭ، ىستەپ جاتقان ءىسىمدى بۇلدىرەسىڭ» دەپ ۇرىسىپ جىبەرۋى مۇمكىن. بۇل قاتە تۇسىنىك. كەرىسىنشە، ءوزىڭ جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە بالانىڭ قولىنان كەلەتىن ىسىنە جاعداي تۋعىزىپ، ونىڭ ۇيرەنۋىنە كومەكتەسكەن ورىندى. ءتىپتى، بالاعا بەرگەن تاپسىرماڭىزدىڭ اياعىنا دەيىن ورىندالۋىنا توزىمدىلىكپەن باقىلاۋ كەرەكتىگىن دە ۇمىتپاعان ءجون. ءوستىپ بالانىڭ بىرتە - بىرتە ەڭبەككە دەگەن بولاشاعىنا جول اشىلادى ءارى ىستەگەن ءىسىن ۇقىپتى دا تىندىرىمدى ورىنداۋىنا باعىت بەرەسىز. بالانىڭ جاقسى ءىسىن ماداقتاپ، تەرىسىن وڭ ەتىپ ءتۇسىندىرىپ وتىرسا، ول دا ەرەسەكتەردى سيلاپ، كەز كەلگەن تاپسىرماسىن ورىنداۋعا قارسىلىق بىلدىرمەيدى. ورىنسىز ۇرىسۋ، زەكۋ، سۇراقتارىنا دورەكى، كەلتە جاۋاپ بەرۋ نەمەسە ءادىل تالاپ قويا الماۋ اتا - انانىڭ بەدەلىن تۇسىرەدى.
اتا - انا − بالا تاربيەسىندەگى باستى تۇلعا. سوندىقتان اكە دە، شەشە دە بالالارىنىڭ جان دۇنيەسىنە ءۇڭىلىپ، مىنەز - قۇلقىنداعى ەرەكشەلىكتەردى جەتە بىلگەنى ءجون. بالالارمەن اڭگىمەلەسكەندە ولاردىڭ پىكىرىمەن دە ساناسىپ وتىرعان ورىندى. ءوز بالاسىمەن اشىق سويلەسە المايتىن، سىرلاسا بىلمەيتىن اتا - انالار «ەكەۋىمىز دە جۇمىستامىز، كەشكىسىن ءۇي شارۋاسىنان قول تيمەيدى، بالامەن سويلەسۋگە ۋاقىت جوق» دەگەندى ايتادى. بۇل دۇرىس ەمەس. بالامەن سويلەسۋگە، ءتىپتى، ارنايى ۋاقىت ءبولۋدىڭ قاجەتى جوق. اكە مەن شەشە ۇل - قىزدارىمەن ءۇي شارۋاسىندا ءجۇرىپ - اق اڭگىمەلەسىپ، وي بولىسۋگە بولادى.
جانۇياداعى جانجال، ۇلكەندەردىڭ اۋزىنا كەلگەن سوزدەردى ايتۋى، بالانىڭ كوزىنشە باسقا بىرەۋدى سوگۋى، بىرەۋدىڭ سىرتىنان وسەك ايتۋى بالاعا تەرىس اسەر ەتەدى. بالا الدىندا اكە - شەشەنىڭ، ءۇي ىشىندەگى ۇلكەندەردىڭ ادەپتىلىك تانىتقانى ءجون. مىسالى، اراق پەن تەمەكىنىڭ تولىپ جاتقان زيانىن بىلە تۇرا، بالالاردىڭ كوزىنشە اراق ءىشىپ، ءۇستى - ۇستىنە تەمەكى تارتاتىندار بار. «كورىنگەن تاۋدىڭ الىستىعى جوق» دەيدى، ەرتەڭ - اق ۇل ءوسىپ ەرجەتەدى، قىز ءوسىپ بوي جەتەدى. سوندا اراق پەن تەمەكىنىڭ زيانىن قالاي ۇقتىرامىز.
نەگىزىنەن جانۇيانىڭ شىرقى بۇزىلعان، اتا - اناسى ماسكۇنەمدىككە سالىنعان نەمەسە جارامدىلىق جاعىنان ازعىندانعان ورتادا بالا، جاس ءوسپىرىم قاشانعى جيرەنىشتى كورىنىستى، ونداعى ايقاي - شۋ مەن داۋ - جاڭجالعا، ۇرىس - كەرىسكە شىداپ جۇرە بەرمەك، باسقا ءومىر اڭسايدى نەمەسە تەرىس تاربيەگە تەز بوي الدىرىپ ۇلگىرەدى، ەگەر وسى تەرىس جولعا مۇلدە بەت بۇرىپ كەتسە، وندا بايتەرەكتىڭ ءبىر بۇتاعى قيسىق ءوستى دەي بەرىڭىز. باقىتسىز قىز، بۇزاقى ۇل وسىدان شىعادى. سوندا نەگىزگى كىنانى كىمنەن ىزدەيمىز؟!
بۇزاقىلىقتىڭ باسى بوس جۇرۋدەن باستالادى. كەيدە ساباقتى ءجيى قالدىرۋعا ءار ءتۇرلى سىلتاۋلاردى ۇلكەندەردىڭ ءوزى ۇيرەتىپ وتىرادى. بۇل جاعدايدا بالاعا وتىرىك ايتۋدى ۇيرەتىپ وتىرعانىن اڭعارماي دا قالۋى مۇمكىن. جاس شىبىقتى قالاي يسەڭ، سولاي وسەدى. ءيا، «ۇيادا نە كورسە ۇشقاندا سونى الادى» دەمەكشى، اتا - انا تاربيەسى بالا ومىرىندە ۇلكەن ءىز قالدىرادى. بالانىڭ بويىنا بارلىق جاقسى قاسيەتتەردى دارىتۋ، ءتىپتى، جانىندا جۇرگەن دوستارىنا دەيىن ءمان بەرۋ، تابيعات سيلاعان دارىنى بولسا دامىتۋ، دۇرىس ءبىلىم الۋىنا جاعداي جاساۋ − اتا - انانىڭ باستى پارىزى. ەندەشە، بالا تاربيەسىندە ۇساق - تۇيەك دەيتىن ەشنارسە جوق جانە سول نارسەدەن دە قاتەلەسۋگە قاقىمىز جوق. بالا − ءار جانۇيانىڭ باقىتى. ولاي بولسا، ءوز باقىتىمىزدى باعالاي بىلەيىك.
جاس وسپىرىمدىك جاس − سىندارلى جاستىق كەزەڭ. وسى كەزەڭدە ادام ءوزىنىڭ ىشكى جان دۇنيەسىنە العاش رەت ءۇڭىلىپ، وندا بولىپ جاتقان وزگەرىستەردى تۇسىنە باستايدى، الايدا وزگەرىستەردىڭ سەبەپتەرى تۇسىنىكتى بولا بەرمەيدى. سوندىقتان دا سىزگە جاس وسپىرىمدىك جاس داعدارىسىنىڭ فيزيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق ءمانىن سەزىنە وتىرىپ، بالاڭىزعا قولداۋ مەن كومەك كورسەتۋگە تۋرا كەلەدى.
11 - 13 جاسقا دەيىن بالاعا سىرتقى ورتا ماڭىزدى رول اتقارادى. ول سىرتقى ورتامەن ۇلكەن قىزىعۋشىلىقپەن تانىسادى، ءوزىنىڭ قيالى مەن ەموتسياسىن قوسادى. ال جاس وسپىرىمدىك داعدارىس كەزەڭىندە بالا ءوزىنىڭ جان دۇنيەسىنە نازار اۋدارا باستايدى، ىشتەگى تولقۋلارىنا قىزىعۋشىلىقپەن قاراپ، اينالاسىنداعى ادامدار اراسىندا ءوز دارەجەسى مەن ءوزىنىڭ بىرەگەي بولمىسىن بىلگىسى كەلەدى.
جاس وسپىرىمدىك جاستاعى بالا قانىندا ۇلكەن كولەمدە ءوسۋ مەن جىنىستىق گورموندار بولىنە باستايدى. سونىڭ ناتيجەسىندە بالانىڭ بويى مەن سالماعى ارتىپ، جىنىستىق جەتىلۋ، كوڭىل كۇيىندە وزگەرىستەر بايقالادى.
جاس وسپىرىمدىك جاس داعدارىسى پروتسەسىندە كوپ كەزدەسەتىن فيزيولوگيالىق جانە پسيحولوگيالىق وزگەرىستەر مىناداي ناتيجەلەرگە اكەلەدى:
ءوز بەت - الپەتىنە دەگەن قىزىعۋشىلىق؛ دارالىق پەن ەركىندىككە ۇمتىلۋ؛ قۇربىلارىمەن توپتاسۋ؛ جىنىستىق قاتىناس پەن جىنىستار اراسىنداعى قارىم - قاتىناسقا دەگەن جوعارى قىزىعۋشىلىق؛ جالعىزسىراۋ؛ ءوزىنىڭ جەكە كەڭىستىگىنە دەگەن قاجەتتىلىك جانە ونى قىزعانۋ؛ كەسىپ ايتۋ، ءۇزىلدى - كەسىلدى پىكىر؛ قاتالدىق كورسەتۋ ارقىلى رەنجۋ. جاس ءوسپىرىم بولىپ جاتقان وقيعالاردى، قوعام جانە اتا - انا تالاپتارىن قالىپتاسقان ساناسى ارقىلى وتكىزەدى. بالا ءبىر نارسەمەن اينالىسىپ جاتقان كەزدە ونى باسقا نارسەمەن اينالىسۋعا ماجبۇرلەۋ ەش ناتيجە بەرمەيدى. بالانى ىنتالاندىرۋ كەرەك. ءتۇسىندىرۋ كەزىندە قاجەتتى سوزدەردى تاۋىپ قولدانۋ كەرەك. اشۋ كەزىندە ايتىلىپ قالعان قاتال سوزدەر - رەنىش، تۇسىنىسپەۋشىلىك ەشقانداي ناتيجە بەرمەيدى. اتا - انالار اڭگىمەلەسۋ عانا ەمەس، ءىس - ارەكەت تە ماڭىزعا يە ەكەنىن ۇمىتپاۋ قاجەت. ول ارقىلى بالا تۇلعا رەتىندە قالىپتاسادى.
ءار اتا - انا بالاسىنىڭ ءوز تەڭىن تاۋىپ، وتباسى باقىتىنا بولەنۋىن ارماندايدى. الايدا ونى قالاۋ از. بالا ۇيدە بولىپ جاتقان وقيعالاردى ساناسىنا قۇيىپ وتىرادى. ۇيدەگى قارىم - قاتىناس ونىڭ بولاشاعىنداعى ءومىرىنىڭ ۇلگىسى رەتىندە قابىلدانۋى كەرەك. وتباسىنداعى قارىم - قاتىناستار −− ول بالانىڭ بولاشاقتاعى، ەرەسەك ومىرىندەگى ءتارتىبى. ءبىر قالىپتى قارىم - قاتىناس، ماحاببات ارقا قاعۋمەن، بەت سۇيۋمەن عانا ەمەس، ءبىر - بىرىنە دەگەن سيلاستىق، قولداۋ ارقىلى بولاتىنىن ءتۇسىندىرۋ قاجەت. بالا جىنىس اراسىنداعى قارىم - قاتىناستار تۋرالى ويلانعان كەزدە، تەك قىزىعۋشىلىقتاردان بولەك، وعان تۇسىنىستىك جانە سۇيىسپەنشىلىك نەگىزدەرىن ءتۇسىندىرۋىڭىز كەرەك.
جاس وسپىرىمدىك جاس − بارلىق سالاعا وزگەرىستەر اكەلۋمەن قاتار، دەنساۋلىقتا دا وزگەرىستەر بايقالادى. بالادا فيزيولوگيالىق، پسيحولوگيالىق وزگەرىستەر ورىن الادى. وسى ماسەلەلەردىڭ ءبارى ءتۇيىندى مازمۇنعا اينالادى. بالا ءۇشىن ول −− اۋىر جۇك. الايدا جاس ءوسپىرىم وسى كەزەڭنىڭ سىناق ۋاقىتى ەكەنىن ءالى سەزبەيدى. قوعام تانۋشىلاردىڭ زەرتتەۋلەرى بويىنشا، ءار ونىنشى بالا وسى كەزەڭدە ءوز - وزىنە قول جۇمساۋ تۋرالى ويلانادى ەكەن. ءار بەسىنشىسى مىناداي ءسوز ايتادى: «ەشتەڭە دە جاقسى ەمەس، ءۇمىتىم ۇزىلگەن، جىلاي بەرگىم كەلە بەرەدى». جالعىزسىراۋ سەزىمى ولارعا قورقىنىش ۇيالاتادى. ەرەسەك ومىرگە ءوتۋدى باقىلاپ، وعان جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراۋ كەرەك. بەتتەگى بورتپەلەر جانە مايلانعان شاش (ماي جانە جىنىستىق بەزدەردىڭ كوپتەپ بولىنۋىنەن) جاعدايدى قيىنداتا تۇسەدى. قىزدار مەن ۇلداردا جىنىستىق جەتىلۋ مەن ءتۇرلى ەموتسيالاردىڭ ورىن الۋى ءومىردى جاڭاشىلدىقپەن تولتىرادى.
سەزىم قابىلەتى دە ەرەكشە دامي باستايدى. وسى كەزەڭدە بالا ءبىر نارسەمەن اينالىسۋدى باستايدى. بالانىڭ وسى قىزىعۋشىلىعىن قولداۋ كەرەك. سەزىمدەر دامۋ كەرەك. ول قيىن دا كۇردەلى قانشاما تۇندەردى جىلاۋمەن وتكىزۋى مۇمكىن، الايدا بۇل ەموتسيالارسىز ادام تۇلعا رەتىندە قالىپتاسا المايدى. ەموتسيالىق ادام وزگەلەرگە دە قىزىقسىز ءارى تارتىمسىز بولادى.
جاس ءوسپىرىم ومىرىندە ونىڭ مەكتەپتەگى ۇجىمى، ونىڭ دوستارى، جاس وسپىرىمدىك جاستىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ورتا ۇلكەن رول اتقارادى. اتا - انامەن قارىم - قاتىناسى جاقسى ورنىققان بولسا دا، ولار دوستاردى الماستىرا المايدى. بۇل بالانىڭ ەرەسەك ومىردەگى شىنايى، رەنىشتەر مەن قۋانىشتاردىڭ العاشقى تاجىريبەسى. بالالار ونىڭ باسىمدىقتارىن دوستارى ارقاسىندا قالىپتاستىرادى.
بالاعا ۇيىممەن ارالاسۋعا كومەكتەسۋ كەرەك، ول ءۇشىن ماڭىزدى سۇراقتارىن تىڭداپ، ونىڭ ماسەلەنى شەشۋىنە كومەكتەسۋ كەرەك. جاس ءوسپىرىم قارىم - قاتىناسىندا ەڭ ماڭىزدىسى − جاعداي مەن كوڭىل كۇيگە بايلانىستى وزگەرۋگە يكەمدىلىگىڭىزدى كورسەتۋىڭىز ءتيىس، بالانىڭ پىكىرىنە قۇلاق اسۋ، ونىڭ تۇلعاسىن قۇرمەتتەۋ كەرەك.
اتا - انالاردىڭ بۇيرىق بەرىپ، جەتەكشىلىك جاساۋ ۋاقىتى الدەقاشان ءوتىپ كەتتى، سوندىقتان بالاڭىزعا ايعايلاپ ۇرىسقاننان ەش ناتيجە شىقپايدى. ءسىز جەڭىلىسكە ۇشىرايسىز. ونىڭ ورنىنا ءوزىڭىزدى ۇستامدى، دارەجەلى كورسەتىپ، ناقتى ىسىڭىزبەن عانا قارىم - قاتىناستى ورناتا الاسىز.
جاس وسپىرىمدىك جاستىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى − ءوز ءىسىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەۋ بولىپ تابىلادى. ونى ءتۇسىنۋ قيىن، الايدا بالاڭىزبەن بىرگە تاۋەكەلگە بەل بايلاۋعا تۋرا كەلەدى. وسىلايشا وعان ءبىرشاما جاقىن بولىپ، ءوزىڭىزدىڭ تاپقىرلىعىڭىزدى كورسەتىڭىز.
ءازىل مەن قالجىڭدى ۇمىتپاعان دۇرىس. جاس ءوسپىرىم باسىنان وتكەن وقيعانىڭ بارىندە تراگەديانىڭ ۇلەسى بار دەپ ويلايدى. سوندىقتان بۇل جەردە ءسىزدىڭ تاراپىڭىزدان ازىلدەۋ كومەككە كەلەدى. الايدا بالانىڭ سەزىمىنە كۇلۋدىڭ ەش قاجەتى جوق، ءازىل سول قالىپتاسقان جاعدايدىڭ وزىنە باعىتتالۋى كەرەك.
