چىن انجى
بالانىڭ اقاۋسىز ەسەيىپ-ەرجەتۋى تاماشا وتباسى تاربيەسىنەن قول ۇزە المايدى، ال، تاماشا وتباسى تاربيەسى اتا- انالاردا تولىمدى ساپا، دۇرىس تاربيە كوزقاراسى مەن ءادىس-امال بولۋدى قاجەت ەتەدى.
گوركي: «بالانى ماپەلەۋ، ايالاۋ تاۋىق تا ىستەي الاتىن ءىس، الايدا، بالانى باۋلىپ، باپتاۋدىڭ ءوزى ۇلكەن قوعامدىق مىندەت» دەگەن.
قازىر جۇڭگو ءارقانداي ىستە دۇنيەدەگى دامىعان مەملەكەتتەرمەن دەڭگەيلەس بولۋدى دارىپتەيدى، الايدا، دامىعان مەملەكەتتەرمەن ۇزەڭگىلەس بولۋدا اتا-انا تاربيەسى توتەنشە قاجەت ەكەنىن ۇمىت قالدىرعان-دى. باتىس ەلدەرىندەگى دامىعان مەملەكەتتىڭ ماحابباتتاسۋ جاسىنداعى جاستارى نەكەلەنۋ كۋالىگىن الماقشى بولسا، الدىمەن، ءسوزسىز، ۇكىمەت ۇيىمداستىرعان اتا-انالاردى تاربيەلەۋ مەكتەبىندە ءبىلىم الىپ، اتا-انا بولۋ تولىمدىلىق كۋالىگىن العاننان كەيىن، نەكە كۋالىگىن الۋىنا بولادى ەكەن.
شىنتۋايتىندا، ءبىزدىڭ اتا-انالار نەكە كۋالىگىن الۋعا تىم جەڭىل-جەلپى پوزيتسيا ۇستانىپ: « نەكە كۋالىگىن السا بولعانى بالالى بولۋعا بولادى، تەك، بالالى بولۋ قۋاتى بولسا بولعانى بالانى تاربيەلەپ الۋعا بولادى» دەپ قارايدى. ءتىپتى، كەيبىر اتا-انالار «ءارقانداي ەرەسەك ادام، اتا-اجەلەر، ءتىپتى بالا باعۋشىلار دا بالا تاربيەلەي بەرەدى» دەپ قارايدى. اتا-انالار قاي كەزدە بالا تاربيەلەۋدىڭ جاپالى ەكەنىن شىنداپ مويىندايدى دەيسىز عوي، ارينە، بالاسى مەكتەپكە ءتۇسىپ «ناشار بالا» اتانعاندا عانا بالا تاربيەسى ماسەلەسىنە شىنداپ باس قاتىرا باستايدى.
اتا – انا بالانىڭ ءوسىپ- جەتىلۋى تۇرعىسىنان، ولاردىڭ ەسەيىپ– ەرجەتۋ زاڭدىلىعىن جەتە ءتۇسىنۋ ءتيىس. ديقاندار استىق ەككەندە، تەك، كۇن نۇرىنا سۇيەنىپ، مول ءونىم الۋىنا بولمايتىنى سياقتى بالا تاربيەلەۋدە بالاعا بار مەيىرىن توگۋ جەتكىلىكسىز، بالانىڭ ەسەيىپ-ەرجەتۋ زاڭدىلىعىن جەتە تۇسىنگەندە عانا ونىڭ بولاشاعى نۇرلى بولادى.
امەريكاداعى ايگىلى پەداگوك دەۆۋي «بالا ەرجەتە قويماعان ەرەسەك ادام، ونىڭ دا وزىندىك قۇنى بولادى» دەگەن ەدى.
بىرىنشىدەن، بالا «قايتاراتىن زات» ەمەس. بالا تاربيەسى قوعامداعى بارىنەن ماڭىزدى شارۋا، ول ەڭ كۇردەلى ءىلىم. اتا-انا ماڭگى زەينەتكە شىقپايتىن كلاس جەتەكشىسى ىسپەتتى، بالاعا ءومىر بويى جاۋاپتى بولادى. مەيلى بالاڭ ەستى بولسىن، ەسەر بولسىن، سەن ودان باس تارتا المايسىڭ نەمەسە ول ساعان ۇناماسا «قايتاراتىن زات» ەمەس.
بالانىڭ تاعدىرى اتا-انانىڭ قولىندا. «كاسىپتەن تابىسقا جەتكەن اتا-انا بالا تاربيەسىندە تابىسقا جەتەدى» دەپ ايتۋ قيىن-اق. جەتەلى بالانىڭ جەتەسىز بولۋى وتباسى تاربيەسىمەن تىكە قاتىستى، وندا قوعامنىڭ ۇلكەن جاۋاپكەرلىگى بار. كوپ ساندى وتباسى جالعىز پەرزەنتى بولعاندىقتان دا، بالا تاربيەلەۋدە تاجيربيە جيناقتاپ قاتەلىكتى تۇزەتەتىن وراي بولمايدى. سوندىقتان، بالا تاربيەسىنە باسا ءمان بەرۋ بارىنەن ماڭىزدى، استە، نەمقۇرايدى قاراۋعا بولمايدى، ۇيتكەنى بالانىڭ تابىسى- اتا- انانىڭ ەڭ زور جەتىستىگى.
ەكىنشىدەن، بالانىڭ ءار دامۋ كەزەڭىن مىقتى يگەرىڭىز. بالانىڭ دامۋ كەزەڭى دەگەنىمىز ادامنىڭ ءمالىم ءبىر قيمىلى، ونەرى مەن ءبىلىم قابىلەتى، قايسى كەزەڭدە تەز ەسەيىپ، قايسى كەزەڭدە وڭاي ىقپالعا ۇشىرايدى دەگەندىك.
ەگەر، وسى دامۋ كەزەڭىندە بالاعا دۇرىس ءتالىم-تاربيە بەرە الساڭىز، ونىڭ ۇيرەنۋى جاقسى بولادى دا، از كۇشپەن كوپ جۇمىس تىندىراسىز؛ كەرىسىنشە وسى كەزەڭدى وتكىزىپ الساڭىز، ۇيرەنۋىنە زور كۇش جۇمساعانىڭىزدا عانا ورنىن تولىقتايسىز، ءتىپتى، ورنىن تولتىرا الماۋىڭىز دا مۇمكىن.
1. بالانىڭ دامۋ كەزەڭىن قانشالىق تۇسىنەسىز، ماسەلەن: ءسابيدىڭ تاماق جەۋدى ۇيرەنۋ كەزەڭى (التى ايلىق كەزى). ءتارتىپتى جۇيەگە ءتۇسۋ كەزەڭى (ەكى جارىم جاستان 6 جاس ارالىق). بۇل كەزەڭ بالانىڭ ادەت جەتىلدىرەتىن كەزەڭى بولىپ، « بالاپان ۇيادا نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى الادى» دەگەندەي وسى كەزەڭدە قالىپتاستىرعان مىنەز-قۇلىق، ارەكەت جانە ادەت ءومىر بويى وزگەرمەيدى.
ءتىل ۇيرەنۋ كەزەڭى (3 جاستان 6 جاس ارالىق).
ءبىر ءىس جايلى ويلانۋ، قيالداۋ كەزەڭى (6 جاستان 10 جاس ارالىق): بۇل كەزەڭدە كوپتەگەن بالا، ءبىر نارسەگە تاڭىرقاعىش، مي جۇگىرتۋگە اۋەس، سۇرايتىن سۇراعى دا كوپ بولادى. ءدال وسى كەزدە بالانىڭ بىلىمدىك قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ ءتيىس.
ءبىلىم الاتىن التىن ءداۋىرى (8 جاستان 14 جاس ارالىق): ءدال وسى كەزەڭ بالانىڭ عىلىم ۇيرەنىپ، كىتاپ وقيتىن كەزەڭى، بۇل كەزەڭدى وتكىزىپ الساڭىز، بالا ەسەيىپ-ەرجەتكەننەن كەيىن ورنىن تولىقتاۋ قيىننىڭ قيىنى.
دەربەس ارەكەت جاساۋ كەزەڭى (12 جاستان 15 جاس ارالىق): بۇل كەزەڭدە بالانى دۇرىس تاربيەلەمەسەڭىز، بالا ماڭگى جەتەسىز بولىپ قالادى.
2. بالاعا اتا-انا مەيىر شۋاعىن جەتكىزە ءبىلۋ ءتيىس.
بالا- ماحابباتتىڭ جاۋھارى، اتا-انانىڭ باۋىر ەتى، بالاسىن سۇيمەيتىن اتا - انا بولمايدى. الايدا، ونىڭ ءار كەزەڭدەگى مىندەتى ءار باسقا.
شەشەنىڭ مىنەز-قۇلقى مەن ءمورالى بالانىڭ ءسابي شاعىنان جاس ءوسپىرىم داۋىرىنە دەيىن زور ىقپال جاسايدى.
اكەسى بالاعا جەتەكشىلىك ەتىپ، اقىلدىق جاقتان نۇسقاۋشىلىق جاسايدى. ناعىز اقىلدى اكە بالاعا جول سىلتەپ، يدەيالىق نەگىزىن قالاۋشى.
زاڭدىلىق بويىنشا: بالا ەسەيە كەلە انا سۇيىسپەنشىلىگىنە قاراعاندا اكە سۇيىسپەنشىلىگىنە بولعان قاجەتى ارتادى.
باستاۋىشتان ورتالاۋ مەكتەپكە اتتاۋ كەزەڭى، بالانىڭ رومانتيكالى بولۋدان ناقتى ءىس ۇعۋدى قاجەت دەپ تاۋىپ، ءبىر نارسەنىڭ انىق- قانىعىن بىلگىسى كەلىپ تۇراتىن كەزەڭى.
ۇشىنشىدەن، اتا - انالارعا ايتار 8 ءتۇرلى ۇسىنىس:
1. اكەلەرگە ۇسىنىس بالا ورتالاۋ مەكتەپ وقىعاننان كەيىن، اكەنىڭ قامقورلىعى مەن سۇيىسپەنشىلىگىن قاجەتسىنەدى. اكەسى بولعان ءسىز ءوز موينىڭىزداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنۋىڭىز ءتيىس، قىزمەتتەن تۇسكەننەن كەيىنگى قايتار جولىڭىز، ءسوزسىز، ۇيگە قايتار جول ەكەنىن ەسكە بەرىك ساقتاڭىز. اتا- اناسىمەن بىرلىكتە تاماقتانعان بالا ءتىپتى دە زەرەك بولادى. زەرتتەۋشىلەردىڭ تەكسەرۋىنە قاراعاندا، اتا- اناسىمەن كەشكى تاماقتى بىرگە وتىرىپ جەگەن ورتالاۋ مەكتەپ وقۋشىسى قورەكتى جاقسى قابىلداي الادى ءارى ۇيرەنۋ ناتيجەسى دە جاقسى بولادى دا، تەمەكى شەگۋ، اراق ءىشۋ، توبەلەسۋ سىندى جامان عادەتتەن بويىن اۋلاققا سالادى.
بالا تاماق ىشكەندە، ۇيىقتاعالى جاتقاندا نەمەسە اڭگىمەلەسكەندە تاربيە بەرۋگە بولمايدى.
2. اكە كورگەن وق جونار، شەشە كورگەن تون پىشەر
بالا اتا - اناسىنىڭ ايناسى، بالادان ماسەلە كورىلسە، ونىڭ «قاينارى» اتا - اناسىنىڭ ورىندى تاربيە بەرە الماعاندىعىندا. بالا قاتەلىك وتكىزسە، اتا - اناسى الدىمەن ماسەلەنى وزىنەن ىزدەۋى كەرەك. اقىلدى اتا - انا بەينە ءبىر مەكتەپ سەكىلدى، ولار بالانىڭ ەڭ جاقسى « ايناسى». مىنە وسىدان - اق، «قۇرعاق قاسىق اۋىز جىرتار» دەگەندەي اۋىزبەن تاربيەلەپ قانا قويماي ءىس جۇزىندىك ارەكەت ارقىلى بالاعا ۇلگى بولا ءبىلۋ ءتيىس.
3. بالا تاربيەلەۋدىڭ العى شارتى - بالانى شىنايى ءتۇسىنۋ
ادام رەتىندە بالانىڭ ەسەيۋ زاڭدىلعىنا قۇرمەت ەتۋ ءتيىس. امەريكانىڭ ايگىلى پەداگوگى دەۆۋي «بالا ەرجەتە قويماعان ەرەسەك ادام، ونىڭ دا وزىندىك قۇنى بولادى» دەگەن.
بالا ورتالاۋ مەكتەپكە كىرگەننەن كەيىن، كوپ سويلەمەيتىن، تۇيىق مىنەزدى، باسقالاردان وڭاشالانىپ جۇرەتىن بولادى. ءدال وسى كەزدە اتا - انا بالانى تۇسىنۋگە، ونىمەن ءتىل تابىسا بىلۋگە قۇلشىنۋى ءتيىس.
تولىسقان، اقىلدى اتا - انا پەداگوگيكا، پسيحولوگياعا قاتىستى كىتاپتاردى كوبىرەك وقىپ، بالانىڭ ۇقساماعان ەسەيۋ كەزەڭىندەگى ەرەكشەلىكتەرى مەن زاڭدىلىقتارىنان حاباردار بولۋى، ۇنەمى بالاسىمەن اڭگىمەلەسپ، سىرلاسىپ، پىكىر الماستىرىپ، بالانىڭ ويىنداعىسىن ءبىلۋى ءتيىس.
4. سۇيىسپەنشىلىكتى سەزىنەتىن، سۇيىسپەنشىلىك باعىشتاي الاتىن اتا - انا بول
كەيبىر اكە - شەشەلەر سۇيىسپەنشىلىكتى شەكتەن اسىرىپ، ورىندى قولدانا بىلمەيدى.
«قاسيەتتى بالا» تاربيەلەۋدەن اۋلاق بولىڭىز. سۇيىسپەنشىلىكتىڭ ءوزى ءبىر ونەر. ول سوزبەن دە، ارەكەتپەن دە بەينەلەۋدى قاجەت ەتەدى. كەيدە ءجون عانا قۇشاقتاپ قويعاننىڭ ءوزى سوزگە قاراعاندا قۇندى بولادى.
تىم ەركەلەتىپ جىبەرۋ بالانىڭ اقاۋسىز جەتىلۋىنە ءتيىمسىز، لايىعىندا بولعانى ءجون.
5. بالاعا ەل الدىندا تاربيە بەرمەۋ بالا قانداي قاتەلىك وتكىزسە دە، ونى ۇيگە قايتىپ بارعاننان كەيىن تاربيەلەڭىز، استە، ەل الدىندا جازعىرىپ، ۇرۋدىڭ ءوزى ءىستى ءتىپتى دە ناسىرعا شاپتىرادى. بالانى تاربيەلەگەندە حاۋىپسىز، ءونىمدى تاربيەلەۋ ءتاسىلىن قولدانۋ، ەل جوق جەردە تاربيەلەۋ، ال، ەل الدىندا ماقتاي ءبىلۋ قاجەت. بالا تاربيەلەۋدەگى ويىڭ دۇرىس بولعانىمەن، ءتاسىلىڭ بۇرىس بولسا، «ارتىق قىلامىن دەپ، تىرتىق قىلاسىز».
ءبىز بالانى ماقتاساق تا، داتتاساق تا، ول ءبىر ءتۇرلى سەزىمدىك جاقتاعى ىقپال. اكە - شەشەسى وكتەم بولسا، بالا جەتەسىز بولادى، دورەكى بولسا، مىنەزى شاركەز بولادى. اقىلدى ۇستاز بالانى جازعىرىپ، ۇرىسپايدى، اقىلدى اتا - انا، بالا تاربيەسىندە، استە، اسىعىستىق جاساماۋى كەرەك. بالا تاربيەلەۋدە، بالانىڭ ار - نامىسىن قۇرمەتتەپ، ونىڭ جۇرەك قالاۋىن جەتە ءتۇسىنۋ كەرەك. بۇنى ىستەي الماساڭىز وندا بالا تاربيەلەيمىن دەگەندى اۋىزعا الماي- اق قويىڭىز.
6. بالانى بۇكىلدەي ۇلكەندەرگە نەمەسە بالا قاراۋشىعا تاۋەلدى ەتىپ قويماۋ
ءارقانداي ادام مىنا ەكى نارسەنى ارماندايدى: ءبىرى، سۇيىسپەنشىلىك؛ ەندى ءبىرى، ۋايىم - قايعىسىزدىق. ەڭ باقىتتى كىسىنىڭ باقىتتى بولۋىنداعى سەبەپ - ونىڭ تۇرمىسىندا وسى ەكى نارسەنىڭ تۇگەل بولۋى. باقىتسىز ادامدا وسى ەكى نارسەنىڭ ءبىرى كەم بولادى. ەڭ باقىتسىز ادامدا بۇل ەكى نارسە تىپتەن جوق. بالا ءار قاشان سۇيىسپەنشىلىك پەن ۋايىمسىزدىققا شولىركەپ تۇرادى. سۇيىسپەنشىلىك پەن ۋايىمسىزدىقتىڭ ءبىرى بالادا كەم بولسا بالانىڭ ەسەيۋىنە زور ىقپال جاسايدى.
بالا اتا - اناسى جانىندا بولعاندا عانا ۋايىمسىز - قايعىسىز بولادى، اتا - اناسى قايدا جۇرسە سول جەر بالانىڭ تۇراعى. ۋولتەير: «ادام جونىنەن العاندا ۇجىماق ونىڭ ءۇيى، ال، ادامنىڭ ۇرپاقتارى جونىنەن العاندا وتباسى ولاردىڭ ۇجىماعى» دەگەن ەكەن.
7. بالانىڭ كوزىنشە ۇستازىن ماقتاۋ
اتا - انا بالانىڭ الدىندا ۇستازىن ماقتاۋدى ۇيرەنۋگە ءتيىس. اتا - انا مەن ۇستاز ءبىر اكوپتاعى جاۋىنگەر سەكىلدى، سوندىقتان دا اتا - انا بالانىڭ ۇستازىمەن ىنتماقتاسىپ، ءبىر مايداندا تۇرىپ كۇرەس جاساۋى ءتيىس. ەگەر، اتا - انا بالانىڭ الدىندا ۇستازىنىڭ عايپاتىن ايتىپ، ۇستازىن سىنداپ، ۇرىسسا، بالا ۇستازىن قۇرمەتتەمەيتىن بولادى. ۋاقىت وتە كەلە زيان شەگۋشى بالا جانە اتا - اتاسى بولعان سىزدەر بولاسىزدار.
اۋدارعان: تولقىن ايتان قىزى
