− جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ شەشۋشى شاراسىنا تالداۋ
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى چىن ۋەيۋەي
ماڭىزدى الدىمەن اتقارىلاتىن كورسەتكىش رەتىندە، جۋىردا جاريالانعان 7 - ايداعى جاساۋ كاسبىنىڭ PMIىنىڭ %51تەن جوعارى دەڭگەيدى ساقتاۋى جاساۋ كاسىبىنىڭ ۇزدىكسىز كەڭەيتۋ جاعدايىن كورسەتتى. الايدا PMI وتكەن ايداعىعا قاراعاندا ءسال تومەندەگەن، اسىرەسە، حالىقارالىق ساۋدا قاجالىسى سياقتىلاردىڭ ىقپالىنا ۇشىراۋدان، جاڭا ەكسپورت زاكاز كورسەتكىشى مەن يمپورت كورسەتكىشى تۇگەلدەي %50 شەكارالىق نۇكتەسىنەن تومەن بولدى.
«قازىر ەكونوميكانىڭ اينالىمىندا ورنىقتىلىق بارىسىنداعى وزگەرىس بولىپ، كەيبىر جاڭا ماسەلەلەرگە، جاڭا سىن - سايىستارعا ءدوپ كەلدىك، سىرتقى ورتادا كورنەكتى وزگەرىس تۋىلدى». جۋىردا اشىلعان ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسى الدىڭعى جارتى جىلدىق ەكونوميكانىڭ جاقسى جاعدايىن تولىق تۇراقتاندىرۋمەن بىرگە، كەزەكتە ءدوپ كەلگەن ماسەلەلەرگە، سىن - سايىستارعا عىلمي تالداۋ جاساپ، ءتىپتى دە كۇردەلىلەسە تۇسكەن ەل ءىشى - سىرتى ەكونوميكالىق ورتاسىندا جوعارى ساپالى دامۋ سىندى شەشۋشى شارانى مىقتى يگەرىپ، جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ ورنىقتى قاداممەن الىسقا ساپار شەگۋىن ىلگەرىلەتتى.
اۋقىمدى ايقىن تانۋ − ورنىقتىلىق بارىسىنداعى وزگەرىس جاقسارۋداعى نەگىزگى اۋقىمعا ىقپال ەتپەدى
الدىڭعى جارتى جىلعا قايىرىلا قاراساق، جۇڭگونىڭ ەكونوميكاسى جالپى تۇلعالىق جاقتان ورنىقتى بولۋ، بايىپتىلىقپەن جاقسارۋ جاعدايىن ساقتادى.
ىشكى ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنىنىڭ ارتۋ قارقىنى %6.8كە جەتىپ، ءۇرتىس 12 توقسان بويى ورتا جوعارى جىلدامدىق ارالىعىندا ورنىقتى ءجۇردى، جۇمىسسىزدىق مولشەرى مەن اقشانىڭ قۇنسىزدانۋ مولشەرى تومەن ورىندى ساقتاپ، تۇتاس قوعامنىڭ توك ىستەتۋى، تەمىر جول جۇك تاسىمال مولشەرى سياقتى ناقتى زات مولشەرى كورسەتكىشى ارتۋ بەتالىسىن ساقتاپ، تەرمينالدىق تۇتىنۋ شىعىسىنىڭ ەكونوميكانىڭ ارتۋىنا ۇلەس مولشەرى %78.5كە جەتتى... جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ «ورنىقتىلىق» بەتالىسى ۇزدىكسىز بەكەمدەلىپ، «جاقسارۋ» كۇيى ۇزدىكسىز كورنەكتىلەندى.
ورنىقتىلىق بارىسىندا قيىنشىلىقتى ءبىلۋ، ورنىقتىلىق بارىسىندا تاۋقىمەت تانىمىن ۇمىتپاۋ. ورنىقتىلىق بارىسىندا جاقسارۋ نەگىزىندە، ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسى: قازىر ەكونوميكانىڭ اينالىمىندا ورنىقتىلىق بارىسىندا وزگەرىس بار، كەيبىر جاڭا ماسەلەلەرگە، جاڭا سىن - سايىستارعا ءدوپ كەلدىك، سىرتقى ورتادا كورنەكتى وزگەرىس تۋىلدى، - دەپ اتاپ كورسەتتى.
«حالىقارادان قاراعاندا، دۇنيە ءجۇزى ەكونوميكاسى جالپىلىق جاقتان قايتا جاندانعانىمەن، قۇرىلىمدىق ماسەلەلەر ءالى دە ءونىمدى شەشىلگەن جوق، ماكرولىق ساياساتتىڭ اشالانۋى، حالىقارالىق باسەكە سيپاتتى سالىق تومەندەتۋ، ساۋدا قورعامپازدىعى سياقتىلاردان تۋىنداعان ورنىقسىزدىق، تۇراقسىزدىق ارتۋدا. ەل ىشىنەن قاراعاندا، ەلىمىز ەكونوميكاسى دامۋ تاسىلىندە بۇرىلىس جاساۋدىڭ، ەكونوميكالىق قۇرىلىمىدى جاقسارتۋدىڭ، ارتۋ قوزعاۋشى كۇشىن اۋىستىرۋدىڭ قامال الۋ مەزگىلىندە تۇر، دامۋدىڭ بىركەلكى، تولىق بولماۋ ماسەلەسى ءالى دە كورنەكتى، مۇنان سىرت، باسقا دا قيىنشىلىقتار مەن سىن - سايىستار ءومىر سۇرۋدە»، - دەدى مەملەكەتتىك دامۋ جانە رەفورما كوميتەتىنىڭ ورىنباسار مەڭگەرۋشىسى، مەملەكەتتىك ساناق مەكەمەسىنىڭ باستىعى نيڭ جيجى.
جۇڭگونىڭ ەكونوميكاسىنا تۇجىرىم جاساۋدا ورتانىڭ كۇردەلىلىگى سىندى «وزگەرۋدى» دە، اۋقىمنىڭ جاقسارۋى سىندى «وزگەرمەۋدى» دە كورە ءبىلۋ كەرەك.
دۇنيە جۇزىنە نازار سالساق، جۇڭگونىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ۇزاق ۋاقىت جاقسارۋىنىڭ نەگىزى سەرپىمدىلىگى جاقسى، كومەسكى كۇش زور، اينالۋ مۇمكىندىگى جوعارى بولۋداي نەگىزگى جاقتىڭ وزگەرمەۋىندە جاتىر. ەلىمزدە ءبىر ميلليارد 300 ميلليوننان استام جان سانى، 900 ميلليون ەڭبەككۇش، 100 ميلليونداعان بازار سۋبيەكتى، زور بازار كەڭىستىگى مەن تۇتىنۋ كومەسكى كۇشى بار، بۇل جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ «ەرەكشە قاسيەتىن» كورنەكتىلەندىرەدى.
ەل ىشىنە كوز سالساق، جۇڭگونىڭ ەكونوميكاسىنىڭ ۇزاق ۋاقىت جاقسارۋىنىڭ نەگىزى جوعارى ساپالى دامۋدىڭ العا ىلگەرىلەۋ بەتالىسىنىڭ وزگەرمەۋىندە جاتىر. «تەك GDPعا قاراپ باتىر بەلگىلەۋدى» تاستاپ، قۇرىلىمدى جاقسارتۋعا، قورشاعان ورتانى جاقسارتۋعا، ساپانى جوعارىلاتۋعا اناعۇرلىم كوپ ءمان بەرۋ كەرەك. قىزمەت كورسەتۋ كاسىبىنىڭ ەكونوميكانىڭ ارتۋى جاعىنداعى «سالماتاس» رولىن اناعۇرلىم بەكەمدەۋى، تۇتىنۋدىڭ نەگىزدىك رولىنىڭ بارعان سايىن كۇشەيۋى، جاڭا - كونە قوزعاۋشى كۇشتەردىڭ جالعاسۋى، اۋىسۋى جۇڭگونىڭ ەكونوميكاسىنىڭ «كەلبەتىن» ايگىلەدى.
«جۇڭگونىڭ ەكونوميكاسى ءبىرشاما تيپتىك ءىرى ەل ەكونوميكاسىنا اينالدى، كاسىپ جۇيەسى كەمەلدى، ىشكى سۇرانىستىڭ كومەسكى كۇشى زور، ءبىر ميلليارد 300 ميلليوننان استام جان سانىنىڭ تۇتىنۋ بازارى تەز قارقىنمەن ەسەيۋدى ۇزدىكسىز ساقتاۋدا»، - دەدى جۇڭگو حالىق بانكەسى پارتكومىنىڭ شۋجيى، جۇڭگو بانكەنى، قامسىزداندىرۋدى باقىلاۋ - باسقارۋ كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى گو شۋچيڭ: «سىرتقى جاقتان كەلگەن ءارقانداي قىسىم اقىرىندا دامۋدىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالادى».
وزگەرىسكە ىرىقتىلىقپەن ۇيلەسۋ − بايىپتىلىقپەن ىلگەرىلەۋگە قۇلشىنىپ، ەكونوميكانىڭ نەگىزگى تەگەرشىگىن بەكەمدەدى
ورنىقتىلىق بارىسىندا وزگەرىپ، وزگەرىسكە اناعۇرلىم بەلسەندىلىكپەن ۇيلەسىپ، ءىرى ەل ەكونوميكاسىنىڭ ورنىقتى اينالىمىنىڭ نەگىزگى تەگەرشىگىن بەكەمدەپ، ەكونوميكانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋگە تاماشا ماكرولىق ورتا ازىرلەۋ كەرەك.
«باستى قايشىلىقتى مىقتى يگەرىپ، ونى باعىتتامالىلىعى كۇشتى شارا قولدانۋ ارقىلى شەشۋ كەرەك». ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسى كەلەسى جارتى جىلدا ەكونوميكانى دامىتۋعا «رەتسەپ جازدى»، مۇنىڭ ىشىندە جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى ورنىقتىرۋ، فينانستى ورنىقتىرۋ، سىرتقى ساۋدانى ورنىقتىرۋ، شەتەل قارجىسىن ورنىقتىرۋ، قارجى قوسۋدى ورنىقتىرۋ، مەجەنى ورنىقتىرۋ سىندى 6 «ورنىقتىرۋعا» بارىنشا ءمان بەرىلدى.
«بۇل ورتالىقتىڭ جۇڭگونىڭ ەكونوميكاسى ءدوپ كەلگەن جاعدايداعى <وزگەرۋگە> ساي جاساعان سايكەستى تالعامى، بولجامپازدىققا جانە باعىتتامالىلىققا يە ساياساتتىق ورنالاستىرۋى»، - دەدى مەملەكەتتىك كەڭەس دامىتۋدى زەرتتەۋ ورتالىعى بايلىق جانە قورشاعان ورتا ساياساتىن زەرتتەۋ ورنىنىڭ ورىنباسار باستىعى لي زوجۇن. «ورنىقتىرۋدى» الدىعا قويىپ، وزگەرىسكە ىرىقتىلىقپەن ۇيلەسۋ − كەلەسى جارتى جىلداعى ەكونوميكا قىزمەتىن جاقسى ىستەۋدىڭ نەگىزگى اۋەنى.
جۇمىسقا ورنالاستىرۋدى ورنىقتىرۋ − ورنىقتى ارتتىرۋدىڭ نەگىزگى نىسانالارىنىڭ ءبىرى. مەملەكەتتىك دامۋ - رەفورما كوميتەتى جۇمىسقا ورنالاستىرۋ جانە كىرىس ءبولىسى مەكەمەسىنىڭ شارلاۋشىسى حا زىڭيوۋ بىلاي دەدى: حالىقارالىق ساۋدا قاجالىسى سياقتىلار ەلىمىز ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنا جانە جۇمىسقا ورنالاستىرۋدىڭ ورنىقتىلىعىنا بەلگىسىزدىك اكەلدى. ءتۇيىندى وڭىرلەردىڭ، ءتۇيىندى كاسىپ سالالارىنىڭ، ءتۇيىندى ادامدار شوعىرىنىڭ جۇمىسقا ورنالاسۋ جاعدايىن باقىلاۋدى جانە وعان تالداۋ جاساۋدى كۇشەيتىپ، ساياسات قورىن كەمەلدەندىرۋ كەرەك.
الايدا، «ورنىقتىلىق» دەگەنىمىز توقىراۋ ەمەس، ورنىقتىلىققا مەحانيكالى تۇردە ۇمتىلۋ ەمەس، وتكەندەگى كونە سۇردەكتى قاراپايىم تۇردە قايتالاۋ، ءتىپتى، ەمەس، قايتا ولشەمدى يگەرۋ العى شارتى استىندا قايراتتانا ۇمتىلۋ، ءارى ەكونوميكالىق، قوعامدىق جالپى جاعدايدىڭ ورنىقتىلىعىن ساقتاۋ، ءارى قۇرىلىمدى رەتتەۋدى ىلگەرىلەتىپ، بايىپتىلىقپەن ىلگەرىلەپ، ىلگەرىلەۋ ارقىلى ورنىقتىلىقتى جەبەۋ كەرەك.
فينانستى ورنىقتىرۋدا ناقتى تۇلعاعا ءمان بەرۋ كەرەك. جۇڭگو قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى فينانس ينستيتۋتى بانكە زەرتتەۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى زىڭ گاڭ مىنانى ءبىلدىردى: فينانستى ورنىقتىرۋدا فينانس حاۋىپ - قاتەرىنەن ساقتانۋ، شەشۋ مەن ناقتى ەكونوميكاعا قىزمەت كورسەتۋدى ءتىپتى جاقسى ۇشتاستىرىپ، جىلجىمالىلىقتى ۇيلەسىمدى، تولىق ساقتاپ، حالىق باسقارۋىنداعى كاسىپورىندار مەن شاعىن، ۇساق كاسىپورىنداردىڭ قارجى توپتاۋ ورتاسىن ساپالىلاندىرۋ كەرەك.
سىرتقى ساۋدانى ورنىقتىرۋدا ساپاعا ءمان بەرۋ كەرەك. ساۋدا مينيسترلىگى سىرتقى ساۋدا مەكەمەسىنىڭ جاۋاپتىسى بىلاي دەدى: ساۋدانىڭ جاڭا قالىبىن كۇش سالا جەتىلدىرىپ، وڭدەۋ ساۋداسىنىڭ ورتا، باتىس بولىكتەرگە قاراي بىرتىندەپ كوشۋىن جانە جاڭالىق اشا دامۋىن ىلگەرىلەتىپ، يمپورتتى بەلسەنە كەڭەيتىپ، ساۋدانىڭ قولايلىلانۋ دەڭگەيىن اناعۇرلىم ءوسىرىپ، سىرتقى ساۋدانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋ كەرەك.
قارجى قوسۋدى ورنىقتىرۋدا قۇرىلىمعا ءمان بەرۋ كەرەك. لي زوجۇن بىلاي دەپ ەسەپتەدى: قارجى قوسۋدا قاجەتتەن اسىپ قالعان كاسىپتەرگە قارجى قوسۋعا بولمايدى، قايتا نەگىزدىك قۇرىلعى، ەكولوگيالىق ورتا سياقتىلارداعى ولقىلىقتاردى تولىقتاپ، باياندى دامۋعا ءتيىمدى، حالىق تۇرمىسىنا پايدالى سالالارعا قارجى قوسىپ، ءونىمدى قارجى قوسۋ ارقىلى ەكونوميكالىق قۇرىلىمنىڭ رەتتەلۋىنە جەتەكشىلىك ەتۋ كەرەك.
ۋاقىتقا قاراي ارەكەتتەنۋ، جاعدايعا قاراي جوبالاۋ كەرەك. ماماندار بىلاي دەپ ەسەپتەدى: قازىرگى شەشۋشى كىلت − ماكرولىق ساياساتتى ءبىر تۇتاس سايكەستىرۋدى كۇشەيتىپ، ساياساتتىڭ بىرىككەن كۇشىن قالىپتاستىرىپ، دالمە - ءدال شارا قولدانىپ، جۇڭگونىڭ ەكونوميكالىق اينالىمىنىڭ بايىپتىلىقپەن جاقسارۋ جاعدايىن ساقتاۋىنا تاماشا مەجە قالىپتاستىرۋ كەرەك.
تۇراقتىلىقتى ساقتاپ، رەفورمانىڭ جوعارى ساپالى دامۋعا قادام تاستاۋىن تەرەڭدەتتى
جاعداي قانشا كۇردەلى بولعان سايىن، ءوز ءىسىمىزدى سونشا جاقسى ىستەپ، ستراتەگيالىق تۇراقتىلىقتى ساقتاپ، تەرەڭ قاتپارلى ماسەلەلەر مەن قايشىلىقتاردى ءونىمدى تۇردە شەشىپ، جوعارى ساپالى دامۋ نىساناسىنا قاراي بۇلجىماستان ىلگەرىلەۋ كەرەك.
شاڭحاي ۋايگاۋچياۋ پورت رايونى كەدەنىنىڭ كەدەننەن وتكىزۋ زالى مەن بۇرىنعى ۋايگاۋچياۋ تەكسەرۋ - كارەنتيندەۋ مەكەمەسىنىڭ كارەنتيننەن وتكىزۋ زالىنىڭ اراسى ءبىر كيلومەتر عانا. وسى قىسقا عانا ءبىر كيلومەتر ارالىق كەزىندە كەدەندىك اداقتاۋ، كارەنتيننەن وتكىزۋ كاسىپورىندارىنا ارى - بەرى شاپقىلاۋ، قايتا - قايتا سۇراۋ سياقتى قيىندىقتار اكەلگەن. 5 - ايدان باستاپ، ۋايگاۋچياۋ پورت كەدەنى زالى جەلىسىنىڭ دارەجەسىن ءوسىرۋ قىزمەتى ورىندالىپ بولدى، كەدەندىك اداقتاۋ، كارەنتيننەن وتكىزۋ كاسىپورىندارى ەكى جاقتاعى راسمياتتى ءبىر جەردە عانا بىتىرەتىن بولدى.
پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ قۇرىلىم رەفورماسى جوباسىنىڭ قىزمەت ورنالاستىرۋىنا ساي، شاڭحايدىڭ بۇرىنعى شەكارادان كىرۋ - شەكارادان شىعۋدى تەكسەرۋ، كارەنتيندەۋ جۇيەسى كەدەن اتىندا سىرتقا جۇمىس جۇرگىزگەنىنە قازىرگە دەيىن 3 ايدان استى، 8 - ايدىڭ 1 - كۇنىنەن باستاپ، كاسىپورىنداردىڭ كەدەندىك اداقتاۋى، كارەنتيننەن وتكىزۋى كەدەندىك اداقتاۋ تالونىنا، قوسالقى حۇجاتتارعا، كەدەندىك اتقارۋ پارامەترلەرىنە بىرىكتىرىلىپ، قۇرىلىم رەفورماسى پايداسىن ۇزدىكسىز ىسكە قوستى.
40 جىلدان بەرى، جۇڭگو ەكونوميكاسى رەفورما جاساۋ، ەسىك اشۋدىڭ كۇشىنە سۇيەنە وتىرىپ دامىپ زورايدى. ەكونوميكانىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن ىلگەرىلەتۋدە ءالى دە رەفورما جاساۋ، ەسىك اشۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتۋگە سۇيەنۋ كەرەك. ورتالىق كوميتەت ساياسي بيۋروسىنىڭ ءماجىلىسى جارامدى، ءونىمدى ماڭىزدى رەفورما شارالارىنان ءبىر توبىن ۇزدىكسىز زەرتتەپ، العا قويىپ، سىرتقا ايقارا ەسىك اشۋ، بازارعا كىرۋ رۇقساتىن زور دارەجەدە كەڭەيتۋدەي كەلەلى شارالاردى تياناقتاندىرۋدى تالاپ ەتىپ، رەفورمانى تەرەڭدەتۋدىڭ، ەسىكتى ايقارا اشۋدىڭ كۇشتى سيگنالىن بەردى.
«ءبىر جاعىنان، نازاردى <كەلەلىگە> شوعىرلاندىرىپ، ەندى ءبىر جاعىنان، <جارامدى، ءونىمدىنى> كوزدەپ، رەفورمانى تەرەڭدەتۋدىڭ قامال الۋ ءتۇيىنى مەن كۇش سالۋ ءتۇيىنىن ىزدەۋ كەرەك». لي زوجۇن بىلاي دەدى: نازاردى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ اۋرۋ نۇكتەسىنە، قيىن ءتۇيىندى ماسەلەلەرىنە شوعىرلاندىرىپ، مەملەكەت مەنشىگىندەگى كاسىپورىندار، جەر ءتۇزىمى سياقتى سالالارداعى ىقپالى تەرەڭ ءارى ناقتى ونىمدىلىگى ءبىرشاما تەز كورىلەتىن رەفورما شارالارىن كۇش سالا ىلگەرىلەتۋ كەرەك.
قامداۋ جاعىنداعى قۇرىلىمدىق رەفورمانى ىلگەرىلەتۋ − ءالى دە نەگىزگى جەلى. جۇڭيۋان بانكەسىنىڭ جەتەكشى ەكونوميسى ۋاڭ جۇن بىلاي دەپ ەسەپتەدى: كەلەسى قادامداعى قامداۋ جاعىنداعى قۇرىلىمدىق رەفورمادا ءونىمسىز قامداۋدى تالقانداۋ، «زومبي كاسىپورىنداردى» ىڭعايلاۋ جاعىندا ىلگەرىلەۋشىلىككە قول جەتكىزىپ، جەر، قارجى، شيكىزات، ەڭبەككۇش سياقتى قوعامدىق بايلىقتاردى جالپىلىق پايدالانۋ ونىمدىلىگىن جوعارىلاتىپ، جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ جوعارى ساپالى دامۋىن جەبەۋ كەرەك. حالىقارالىق اقشا قورى ۇيىمى (IMF) ازيا - تىنىق مۇحيت ءبولىمىنىڭ كومەكشى مەڭگەرۋشىسى، جۇڭگو ىستەرى باس جاۋاپتىسى جانموس دانيل IMF جۇڭگونىڭ جوعارى ساپالى دامۋعا اناعۇرلىم ءمان بەرگەندىگىنەن شابىت العاندىعىن ايتتى ءارى وسى نىسانانى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن تۇتىنۋدى اناعۇرلىم جوعارىلاتۋ، باسەكەنى جەبەۋ سياقتى رەفورما شارالارىن قامتىعان ءبىر قىدىرۋ رەفورمانى جەدەلدەتۋ قاجەت ەكەندىگىن اتاپ كورسەتتى. ول تاعى جۇڭگونىڭ تاياۋدا جاريالاعان ءبىر قاتار ەسىك اشۋ ساياساتىن القاپ، بۇل جۇڭگو ەكونوميكاسىنىڭ باسەكەلىك قۋاتى مەن ونىمدىلىگىن وسىرۋگە عانا ەمەس، دۇنيە ءجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ ارتۋىن جەبەۋگە دە ءتيىمدى دەپ ەسەپتەدى.
