− امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كەيبىر ساياساتپازدارىنىڭ ”قولايىنا جاقسا قولداناتىن، قولايىنا جاقپاسا تاستايتىن“ سىندى ناعىز كەيىپ - كەسپىرىن جىعا تانيىق
جۇڭ شىڭ
”ەڭبەك وندىرگىش كۇشىندەگى ەڭ زور ارتۋ، سونداي - اق ەڭبەك ىستەگەن كەزدە بەينەلەنەتىن ەڭ زور شەبەرلىك، ىسكەرلىك پەن تۇجىرىمداۋ قابىلەتى، تۇگەلدەي جۇمىس ءبولىسىنىڭ ناتيجەسى سياقتى“. ”وسى زامانعى ەكونوميكا اتاسى “ − ادام سميتتىڭ ”مەملەكەت بايلىعى“ كىتابىنىڭ كىرىسپەسىندە ”جۇمىس ءبولىسى“ تۋرالى بەرىلگەن انىقتاما ونەركاسىپ توڭكەرىسىنەن بەرگى دۇنيە ەكونوميكاسىنىڭ ىرگە تاسىن قالادى. قۇددى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كەيبىر تانىمال وقىمىستىلارىنىڭ ايتقانىنداي، ەگەر امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ دامۋى ءبىر مۇھجيزا دەلىنسە، وندا مۇھجيزانىڭ قاينارىنىڭ ءبىرى ءدال وسى شىعارما.
ەركىن بازارعا دەگەن تالپىنىس امەريكا قۇراما شتاتتارىن الەمدىك ءىرى بازاردى، حالىقارالىق ءىرى جۇمىس ءبولىسىن قالىپتاستىرۋدىڭ تاريحي بارىسىندا قارا ءۇزدىرىپ العا شىعاردى؛ ءادىل باسەكەگە دەگەن تاباندىلىق ەجەلدەن امەريكا قۇراما شتاتتارى ماقتانىش تۇتاتىن قۇن باعدارى. ءبىراق بۇگىنگە جەتكەندە، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كەيبىر ساياساتپازدارى وزدەرىنىڭ تەگىن ۇمىتا باستاعان سىڭايلى نەمەسە دۇنيە ءجۇزى ەكونوميكاسىنىڭ دامۋىنداعى دۇرىس جولدىڭ نە ەكەندىگىن انىق بىلە تۇرا، جەكە باسىنىڭ پايداسى ءۇشىن ەشتەڭەمەن ساناسپاي باسقالاردىڭ جولىن بوگەپ وتىر. بازار سىندى ”كوزگە كورىنبەيتىن قول“ ۆاشينگتونداعى سول ءبىر جۇپ ”زورەكەر قول“ دىڭ بۇعاۋىنا تۇسۋدە.
ادام سميت جۇمىسشىنى بەلگىلەۋ ارقىلى جۇمىس ءبولىسىنىڭ ماعىناسىن دالەلدەدى، ءبىراق امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كەيبىر ساياساتپازدارى جونىنەن العاندا، قولدارىندا بالعا باردا كوزىنە كورىنگەننىڭ ءبارى شەگە سانالادى. امەريكا قۇراما شتاتتارى جاقتىڭ مالىمەت توپتاۋشى ءمانساپتىلارى قيسىنسىزدىقپەن جۇڭگودا تيجارات جۇرگىزۋدىڭ حاۋىپ - قاتەرى دەگەندى قايتا - قايتا دابىرالادى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ۇكىمەت تاراۋلارى ”مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى“ جەلەۋىمەن جۇڭگونىڭ كاسىپورىندارىن قورشاپ قىرساۋعا الىپ، اۋەلى، تۇس - تۇستاعى وداقتاستارىنا قىسىم ءتۇسىرىپ، جۇڭگونىڭ كاسىپورىندارىن شەكتەۋگە ۇرىندى... اشىق، ەركىن بولۋ ۇستانىمى جايىندا قالىپ، ءادىل باسەكە قۇنى جويىلدى، امەريكا قۇراما شتاتتارى جاقتىڭ كەيبىر ساياساتپازدارىنىڭ ءتۇرلى وعاش ارەكەتتەرى وزدەرى ءبوسىپ ايتاتىن ”ءادىل باسەكەنىڭ قورعاۋشىسى“ وبرازىن ءۇزىلدى - كەسىلدى قۇردىمعا جىبەردى. بۇعان ءتىپتى كەيبىر امەريكا قۇراما شتاتتارى اقپارات قۇرالدارىنىڭ ءوزى شىداپ قاراپ تۇرا المادى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەت ىستەر حاتشىسى پومپەونىڭ ”ينفورماتسيانى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا بەرسەڭ بولعانى، حاۋىپ - قاتەر قالىپتاسادى“ دەگەن ساندىراعىنا مەڭزەس، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ اقپارات قۇرالدارى بىلاي دەپ قاتاڭ اتاپ كورسەتتى: امەريكا قۇراما شتاتتارى ۇكىمەتى ءوزىنىڭ جۇڭگو كاسىپورىندارىنا قاراتىلعان ايتىلمىش ”امەريكا قۇراما شتاتتارى سەرىكتەستىكتەرىنىڭ تەحنيكاسىن ۇرلادى، تىڭشىلىق قيمىلىمەن شۇعىلدانۋ كۇمانى بار“ دەگەن ايىپتاۋىن دالەلدەيتىن ەشقانداي دالەل - سىپات كورسەتە العان جوق. كەرىسىنشە، ”قىرلى پريزما ۋاقيعاسى“ ماسقارالىعى امەريكا قۇراما شتاتتارى ۇكىمەتىنىڭ ازاماتتارعا قاراتىلعان كەڭ كولەمدە ۇرلاپ تىڭداۋ ارەكەتىن ەرتەدە - اق راستادى.
ۆاشينگتوننىڭ جۇڭگونىڭ جوعارى عىلىم - تەحنيكالىق كاسىپورىندارىنا ”ارنايى الاستاۋ“ فورماسىندا قىسىم ءتۇسىرۋى دە ءبىر اينا، ول امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كەيبىر ساياساتپازدارىنىڭ مونتانىلىعىن ايپاراداي اشىپ كورسەتتى: ايتىلمىش ساۋدا ەركىندىگى دەگەنى وزىنە دەگەن ەركىندىك بولىپ، باسقالاردى تىعىرىققا تىرەۋ؛ ايتىلمىش ءادىل باسەكە دەگەنى بارىندە مەنەن كەرەمەت ەشكىم جوق دەۋ. سىڭار جاقتىلىق قابىنداپ، قورعامپازدىق شوقپارىن ۇيىرگەندە، ءدال سول ەركىندىك پەن اشىق بولۋ سىندى سەنىم اياققا تاپتالادى.
الەمدىك كاسىپ تىزبەگىنىڭ ەڭ ۇشار باسىندا تۇرىپ، حالىقارالىق جۇمىس ءبولىسىنىڭ ەڭ زور پايداعا كەنەلۋشىسى، دۇنيە ءجۇزى ساۋدا ءتارتىبىنىڭ نەگىزگى بەلگىلەۋشىسى، ەل اتتاعان كوپتەگەن شونجارلاردىڭ يەلەنۋشىسى بولۋداي باسىم سالاۋاتىمەن، امەريكا قۇراما شتاتتارى ەكونوميكانىڭ جاھاندانۋىنىڭ ۇلى تولقىنىندا اقشانى كۇرەپ الدى. الايدا، ەركىن بازاردىڭ ءادىل باسەكە پرينسيبى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كەيبىر ساياساتپازدارى جونىنەن العاندا، ءباز - باياعىسىنداي ”قولايىنا جاقسا قولدانىپ، قولايىنا جاقپاسا تاستايتىن“ قۇر سۇلدە عانا بولىپ قالدى. 20 - عاسىردىڭ 80 - جىلدارىنداعى جاپونياعا بار ىزاسىن ىشىنە جۇتقىزعان ”پلازا كەلىسىمى“، ءادىليانى قارۋ ەتىپ فرانسيانىڭ ەنەرگيا سەرىكتەستىگى الستومدى قاۋمالاپ تورعا تۇسىرگەن ”امەريكا قۇراما شتاتتارى تۇزاعى“... ”ەجەلدەن بار، بۇگىنگە جەتكەندە ءتىپتى ءورشىدى“ دەگەننىڭ ناق ءوزى بولدى. تەك، ”نولدىك جيىنتىق سايىسى“ نا ادەتتەنگەن سول ساياساتپازدار ءادىل باسەكە قالماعان سوڭ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ دا اقاۋسىز دامۋ كەلەشەگىنەن جۇرداي بولاتىندىعىن ويلاپ كوردى مە ەكەن.
ەگەر امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ اعا بۋىن بىلىكتىلەرى بۇگىنگى جاعدايدى كورسە ۇمىتسىزدەنەتىندىگى حاق: ءبىر مەملەكەتتىڭ ساياساتى نولدىك جيىنتىقتاعى قارسى ويلاۋمەن ارەكەت جاسايتىن بولسا، الەمدىك كاسىپ جۇمىس بولىسىنە قاتىناسۋ نەگىزى مۇلدە جويىلماق، ول ەندىگارى الەمدىك ءتارتىپتىڭ قورعاۋشىسى ەمەس، قايتا سويقان شىعارۋشى، حاۋىپ - قاتەر تۋدىرۋشى بولماق. ”جۇڭگو ۇزاق ۋاقىت بويى ادىلەتسىز ساۋدامەن اينالىسىپ كەلدى“ دەپ جازعىرۋ، ايتىلمىش ”ءادىل، بارابار“ ساۋدانى تالاپ ەتۋ دەگەندەر ەكونوميكا - ساۋدانىڭ نەگىزگى ساۋاتتارىن بىلمەسكە سالىنعاندىق؛ ”امەريكا قۇراما شتاتتارى زيان تارتتى“ دەگەن بەينەگە ەنىپ، ”امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ زاتىن ساتىپ الىپ، امەريكانداردى جالعا ىستەتۋ كەرەك“ دەپ بايبالام سالۋ الەمدىك كاسىپ تىزبەگىنە تەك عانا ءوزى ريزا بولاتىن بۇرمالاۋ تۋدىرادى. كىرىكتىرمەلى دامۋ ۇلگىسىندەگى دۇنيە جۇزىندە، ”اۋاشالانۋ“عا ۇرىنۋ ەكونوميكالىق زاڭدىلىققا جات ساياسي جۇگەنسىزدىك، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ شارۋالارى وسى سەبەپتەن پايداعا كەنەلگەندى قويىپ، تىعىرىققا تىرەلەتىن بولادى، امەريكا قۇراما شتاتتارى ەكونوميكاسى ”ەندىگارى ۇلاعاتتانا“ المايدى، كەرىسىنشە تەك عانا كەرى كەتىپ قۇلدىرايدى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كاپيتال بازارى قاۋلاپ جوعارى ورلەمەيدى، تەك عانا حاۋىپ - قاتەردىڭ ۇلگى نۇسقاسىنا اينالادى...
ساۋدا اسىلىندە ءوزارا تيىمدىلىك جاسايتىن، ءوزارا پايداعا كەنەلەتىن قوس يگىلىك. ءبىز امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كەيبىر ساياساتپازدارىنىڭ ادام سميتتىڭ ”ءمورالدىق قاسيەت نازارياسى“ كىتابىندا تىلگە الىنعانداي ”ادىلەتتى، راقىمدى، ار - ۇجداندى“ بولۋىن ءۇمىت ەتپەيمىز، ءبىراق ”مەملەكەت بايلىعى“ كىتابىندا ايتىلعان ”اقىلدى ەكونوميكالىق ادام“ عا اينالۋ قيىن تالعام بولماسا كەرەك. ادامزات قوعامى دامىپ بۇگىنگە جەتكەندە، ءادىل باسەكە، ءوزارا تيىمدىلىك جەتكىزىپ، تەڭ يگىلىكتەنۋدەي بازار ءتارتىبى ءوز قۇنىن بارعان سايىن كورنەكتى ايگىلەۋدە، ەڭ ۇلكەن اقىل - ويلىلىق ءادىل باسەكەنىڭ، سەلبەستىك جاساپ، تەڭ يگىلىكتەنۋدىڭ ءمانى مەن قۇنىن تانۋ بولماق. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەكونوميست جەففەري ساحس جۋىردا ماقالا جاريالاپ، امەريكانداردى ەستەرىن جيىپ، ”جۇڭگونىڭ (امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى) ەكونوميكالىق ماسەلەلەردىڭ قاينارى استە ەمەس ەكەندىگىن“ مويىنداۋعا ۇندەدى. وسىنداي ۇندەردىڭ اقىلىنان اداسقان ساياساتپازداردىڭ ويانۋىنا مۇمكىندىك جاساي الاتىن - المايتىندىعىن كىم ءبىلسىن؟
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 3 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
