− امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازداردىڭ ”سەلبەسسە پايدالانامىز، سەلبەسپەسە تاستايمىز“ دەگەنىنىڭ شىن كەسپىرىن جىعا تانيىق
جۇڭ شىڭ
”ءبىز ادىلدىكتى نەگىز ەتكەن قارىم - قاتىناسقا ۇمتىلامىز، مىنە بۇل ءوزارا تيىمدىلىك جاساۋ جانە يەلىك ۇقىققا قۇرمەت ەتۋ“. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ورىنباسار زۇڭتۇڭى پەنسەنىڭ بۇل ءسوزى قۇلاققا جاعىمدى ەستىلگەنىمەن، ءبىراق امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق رەال ومىردە ءوزى پايدا الىپ، وزگەنىڭ زيان تارتۋىنا بوي ۇرىپ، ءبارى جەڭگەندىكى دەگەندى ۇستاندى. ايتىڭىزشى، ەگەر ۆاشينگتون، راسىندا، ءوزارا تيىمدىلىك جاساپ، ءوزارا پايدا جەتكىزۋگە بوي ۇرسا، امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازدار نە ءۇشىن قيت ەتسە بولدى كەدەندىك باجى شوقپارىن كوتەرىپ، كەدەن باجىسىن ۇستەمەلەپ الۋدان امەريكا قۇراما شتاتتارىنا 10 ميللياردتاعان دوللار كىرىس كىرەتىندىگىن، ال ساۋدا سەرىكتەرىنىڭ وراسان زور زيانعا ۇشىرايتىندىعىن اشىق ايتىپ لەپىرەدى؟
”جەر شارىندا قولدانىلاتىن ويىن ەرەجەسى بارلىق ادامعا پايدالى، ءبىراق وسى ەرەجەلەردىڭ مازمۇندارى امەريكا قۇراما شتاتتارىنا ەرەكشە ءتيىمدى“. امەريكا قۇراما شتاتتارى «ديپلوماتيا ساياساتى» جۋرنالىندا تاياۋدا جاريالانعان ءبىر ماقالادا ناقتى جاعداي ايتىلدى. كوپ جاقتى ساۋدا ءتۇزىلىسىنىڭ نەگىزگى قۇرۋشىسى جانە ۇزاق ۋاقىتتىق جەتەكشىسى رەتىندە، امەريكا قۇراما شتاتتارى ساۋدانى ەركىندەندىرۋ، قارجى قوسۋدى قولايلاستىرۋ جاعىندا وڭتايلى ورايدى يەلەپ كەلەدى. تەحنيكا، قارجى، ەرەجە جاقتارىنداعى باسىمدىققا سۇيەنە وتىرىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارى ەل اتتاعان سەرىكتەستىكتەردى جەتەكشى ەتكەن جاھاندىق قۇن تىزبەگىن قۇرىپ، جەر شارى بازارىندا، اسىرەسە، جۇڭگو بازارىندا وراسان زور پايداعا كەنەلدى. مىسالى، امەريكا قۇراما شتاتتارى تۇڭيۇڭ اۆتوموبيل سەرىكتەستىگىنىڭ جۇڭگوداعى ءونىم مولشەرى ونىڭ الەمدەگى ءونىم مولشەرىنىڭ %40ىن ۇستايدى؛ امەريكا قۇراما شتاتتارى گاۋتۇڭ سەرىكتەستىگىنىڭ جۇڭگوداعى چيپ ساتۋدان جانە پاتەنت رۇقساتى اقىسىنان تاپقان كىرىسى ونىڭ جالپى تيجارات كىرىسىنىڭ %57ىن ۇستايدى؛ ينتەل سەرىكتەستىگىنىڭ جۇڭگوداعى (شياڭگاڭ رايونىن قامتيدى) تيجارات كىرىسى ونىڭ جالپى تيجارات كىرىسىنىڭ %23.6ىن ۇستايدى؛ 2017 - قازىنا جىلىندا، الما سەرىكتەستىگىنىڭ ۇلان - بايتاق جۇڭحۋا وڭىرىندەگى تيجارات كىرىسى ونىڭ جالپى تيجارات كىرىسىنىڭ %19.5ىن ۇستادى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ رەسمي ساناعىنا قاراعاندا، تەك 2009 - جىلدان 2016 - جىلعا دەيىنگى ۋاقىتتا، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەل اتتاعان سەرىكتەستىكتەرىنىڭ جۇڭگوداعى قوسقان قارجىسىنىڭ قورى %111.4، ساتۋ سوماسى %140.3، تازا كىرىسى %151.3 ارتقان. امەريكا قۇراما شتاتتارى جاھاندىق قۇن تىزبەگىندە ”زيان تارتقانى“ بىلاي تۇرسىن، كەرىسىنشە، زور پايداعا كەنەلدى دەۋگە بولادى.
امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق باسقالاردىڭ دا جاقسى بولۋىنا شىداپ تۇرا المايدى. دۇنيە جۇزىندەگى ماڭداي الدىلىق ورنىن ساقتاۋ، ءوزىنىڭ عانا ەلدەن ەرەك ەڭسەلى بولۋىنا كەپىلدىك ەتۋ ءۇشىن، ەش تايىنباستان مەملەكەتتىڭ اكىمشىلىك كۇشىن ىسكە قوسىپ، ءار ءتۇرلى ”جوقتان وزگە“ جالامەن، وزگە ەلدەردىڭ عىلىم - تەحنيكا كاسىپورىندارىنا قىسىم ءتۇسىرىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارى كاسىپورىندارىنىڭ الەمدە جوعارى عىلىم - تەحنيكا سالاسىنداعى بازاردى تارتىپ الۋى، حالىقارالىق كاسىپ بولىسىندەگى مونوپولدىق ورنىن ساقتاۋى ءۇشىن، كەڭىستىك پەن ۋاقىتقا قول جەتكىزدى. جۇڭگو حۋاۋي سەرىكتەستىگىنىڭ 5G تەلەگراف جابدىقتارى سياقتى تەحنيكا سالاسىنداعى وزىقتىقتى كورگەن ول حۋاۋي مەن ونىڭ قاراستىلىعىنداعى سەرىكتەستىكتەردى ەكسپورتتى شاۋجايلاۋدىڭ ”ناقتى تىزىمىنە“ ەنگىزدى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەت ىستەر حاتشىسى پومپەو ”مەملەكەت حاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىردى“ دەگەن سىلتاۋمەن ءار جەردە ۋاعىز ايتىپ، ءار ەل ۇكىمەتتەرىن حۋاۋي سەرىكتەستىگىمەن سەلبەستىك جاساۋدان باس تارتۋعا ماجبۇرلەدى، شىرعالادى؛ حايكاڭ ۋيشىنىڭ الەمنىڭ حاۋىپسىزدىك قورعانىس كاسىبىندەگى كوشباسشى كاسىپورىن ەكەندىگىن كورگەن سوڭ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قاۋىم پالاتاسى تولىقتىرۋ ۇسىنىس جوباسى ارقىلى مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى دەگەندى سىلتاۋ ەتىپ، امەريكا قۇراما شتاتتارى فەدەراتسيالىق ۇكىمەتىنىڭ ءىشىنارا جۇڭگو زاۆودتارىنىڭ بەينەلى باقىلاۋ - مەڭگەرۋ جابدىقتارىن ساتىپ الۋىنا تيىم سالدى؛ جۇڭگونىڭ ۇشقىشسىز ۇشاق كاسىبىنىڭ دامۋىنىڭ سەرپىندىلىگىن كورگەن سوڭ، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەت جەرى حاۋىپسىزدىگى مينيسترلىگى ”جۇڭگو وندىرگەن ۇشقىشسىز ۇشاقتار ساندى مالىمەتتەردى ۇرلاۋدا“ دەپ قيسىنسىز اشىقتان - اشىق جازعىردى. بازاردىڭ قالىپتى ساۋداسىنا كيلىگىپ، ”مەملەكەت حاۋىپسىزدىگى ولشەمىن“ بەتالدى قولدانىپ، قاتىستى ماسەلەلەردى ساياسيلاندىردى، بۇل بازاردا ءتىپتى ۇلكەن ”بالكۇلشە“گە يە بولۋدى ويلاۋدان باسقا دانەڭە ەمەس، ءتىپتى مول پايداعا كەنەلۋدى ويلاۋدان باسقا دانەڭە ەمەس. وسىنداي تۇرپايىلىقتى، جويداقسىزدىقتى قالاي ”ءوزارا تيىمدىلىك جاساپ، ءوزارا پايدا جەتكىزۋ“ دەۋگە بولسىن؟
تەك جۇڭگو كاسىپورىندارى عانا ەمەس، امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى ساياساتپازداردىڭ نازارىندا، امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى بارلىق كاسىپورىننىڭ باسەكە ارىپتەستەرى تۇگەل ”كوزگە شىققان سۇيەل“ سىپەتتى. ”امەريكا قۇراما شتاتتارى بۇكىل دۇنيە ءجۇزىنىڭ ساۋداسىن مەڭگەرۋدى ءۇمىت ەتەدى“، ”ول ءوزىنىڭ مالىمەت توپتاۋ قۇرىلىمىنىڭ ورنىن قايتا باستان تۇراقتاندىرىپ، سنوۋدەن اشكەرەلەگەندەي، ەكونوميكالىق مالىمەتتەردى جيناۋعا جانە باسەكە ارىپتەستەرىن جاسىرىن باقىلاۋعا دەن قويدى“، ”«مەملەكەت سىرتىنداعى شىرىكتەسۋگە قارسى تۇرۋ زاڭى» قولدانىسقا ەندى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ءادىليا مينيسترلىگى، باستىسى، ەۆروپا سەرىكتەستىكتەرىنە باعىتتاي ارەكەت جاساپ وتىر. قازىرگە دەيىن وسى زاڭعا ساي، 100 ميلليون دوللاردىڭ ۇستىندە ايىپ سالىنعان 29 كاسىپورىننىڭ 15ى ەۆروپاداعى كاسىپورىن، نەبارى التاۋى عانا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىكى“... فرانسيا الستوم سەرىكتەستىگىنىڭ بۇرىنعى جوعارى دارەجەلى باسقارۋشىسى فريدريك پيەرۋچي ”امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ تۇزاعى“ اتتى كىتاپتا ءوزىنىڭ ءتول كەشىرمەسى ارقىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەل ىشىندەگى زاڭدى قالايشا ەكونوميكالىق شايقاستىڭ قارۋى ەتىپ، ءار ءتۇرلى توتەنشە تاسىلدەردەن پايدالانىپ باسەكەلەستەرىن السىرەتىپ، قىسپاققا العاندىعىن ايتقان.
امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازدار ءالى كۇنگە دەيىن ”امەريكا قۇراما شتاتتارى ۇلگىسىندەگى دايىننىڭ يەسى بولۋدى“ ماڭگى ساقتاۋدى، ياعني وركەندەپ كەلە جاتقان ەلدەردىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارىنا ۇستەمە قۇنى تومەن بايلىقتى، زاتتى، قىزمەت وتەۋدى ەكسپورت ەتۋىن، ال امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ دۇنيە جۇزىندەگى ەلدەرگە دوللاردى، فينانس ونىمدەرىن جانە امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ وزەكتى باسەكەلىك قۋاتىمەن قاتىسى جوق تومەن دەڭگەيلى تەحنيكالاردى ەكسپورت ەتۋىن كوكسەپ كەلەدى. ورلەۋ مەزگىلىندە تۇرعان، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ باسەكە ارىپتەسىنە اينالۋى مۇمكىن بولعان ەلدەردى ۆاشينگتوندىق ساياساتپازدار ەش ءارى - ءسارى بولماستان قىسپاققا الدى. اق سارايدىڭ بۇرىنعى باس ستراتەگيالىق كەڭەسشىسى باننوننىڭ قالاي داۋرىققانىنا قۇلاق تۇرەيىك: ”ساۋدا شايقاسىنىڭ ەڭ سوڭعى ناتيجەسى الەمنىڭ جاڭالىق اشۋ تىزبەگىن، ءوندىرىس تىزبەگىن، قامداۋ تىزبەگىن قايتا قۇراپ، الەمدى امەريكا قۇراما شتاتتارىن وزەك ەتكەن ەركىندىكتى سۇيەتىن مەملەكەتتەردىڭ توڭىرەگىنە قايتا جيناۋ“، - دەدى ول. سايىپ كەلگەندە، امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازداردىڭ ساناسىندا، ءوزارا تيىمدىلىك جاساۋ، ءوزارا پايدا جەتكىزۋ تەك جەلەۋ عانا، ونىڭ قۇنىنىڭ وزەگى − نىساپسىزدىق، وزىمشىلدىك.
بۇگىنگى تاڭدا، بارلىق ەل جەر شارى قىستاعىنا تاۋەلدى، ءبىر - بىرىنە سۇيەنىپ ءومىر ءسۇرۋ − وبيەكتيۆ بولمىس، ءوزارا سەلبەسۋ − ورتاق قاجەتتىلىك، قول ۇستاسا دامۋ − جالپى جاعداي اۋقىمى. ”گۇلىن ءوزى الىپ، تىكەنىن وزگەگە بەرۋ“ ارەكەتى − جەر شارى قىستاعىنىڭ جالپىلىق اپاتى، ونىڭ اناعۇرلىم كوپ قارسىلىققا ۇشىراپ، تاستاندى ەتىلەتىندىگىندە داۋ جوق، ساتسىزدىككە ۇشىرايتىندىعىندا داۋ جوق.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 4 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
