− امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازداردىڭ ”قولايىنا جاقسا قولداناتىن، قولايىنا جاقپاسا تاستايتىن“ شىنايى كەيىپ - كەسپىرىن جىعا تانيىق
جۇڭ شىڭ
باسقالارعا ”كەلىسىم - شارت“تى كولدەنەڭ تارتىپ، وزىنە كەلگەندە ”كەلىسىم - شارتتان بەت بۇردى“، بۇل قازىرگى امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازداردىڭ جۇرت نازارىنداعى وبرازى ەدى. بۇل ادامدار اۋىز جۇزىندە كەلىسىم - شارت رۋحىن بويتۇمار ەتكەنىمەن، ەشقايسىسى دا مەنمەنسىگەن، تاكاپپار ءىس - ارەكەتىنىڭ ناعىز كەلىسىم - شارت رۋحىمەن مۇلدە وتاسپايتىنىن، كوپتەگەن ”كەلىسىم - شارت تۇزاقتارى“ن قۇرۋمەن بىرگە، وزدەرىنىڭ جالعان بەت پەردەلەرىن دە ايپاراداي اشىپ تاستاعانىن اڭعارماي وتىر.
باسقالاردى كەلىسىم - شارت رۋحى كەم دەپ سوگۋ، باسقالاردان كەلىسىم - شارتقا قۇرمەت ەتۋدى تالاپ ەتۋ − امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ كانىگى قىلىعى. بىلتىر امەريكا قۇراما شتاتتارى ءبىرتالاي بايانداما جاريالاپ، جۇڭگونى دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ەرەجەسىنە بويسۇنبادى دەپ جازعىردى ءارى مۇنى جۇڭگوعا ءبىر جاقتى ساۋدا شاراسىن قولدانۋدىڭ جەلەۋى ەتتى. وتكەن ايدا امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق تاعى امەريكا قۇراما شتاتتارى مەن جۇڭگو الدەقاشان ءبىر كەلىسىمگە كەلگەن بولاتىن، ءبىراق جۇڭگو جاق كەلىسىمدى بۇزدى دەپ جار سالدى. الايدا شىندىق قاشاندا شىندىق. الدىڭعىسى جونىندە، جۇڭگو جاق بىلتىر 6 - ايدا «جۇڭگو جانە دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى» اق تىستى كىتابىن جاريالاپ، تالاسسىز شىندىقپەن جۇڭگو دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرگەندەگى ۋادەسىن شىنايى ورىندادى دەپ اشىق ەسكەرتكەن. سوڭعىسى جونىندە، جۇڭگو جاق جۋىقتا «جۇڭگو - امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەكونوميكا - ساۋدا كەلىسسوزىندەگى جۇڭگو جاقتىڭ تۇرعىسى» اق تىستى كىتابىن جاريالاپ، شىندىقتى جان - جاقتى، جۇيەلى اشىپ ايتقان: جۇڭگو - امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ەكونوميكا - ساۋدا كەلىسسوزى نەشە رەت بۇراڭدىقتى باستان وتكەردى، ءار رەتكى بۇراڭدىقتىڭ بارلىعى امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ورتاق تانىمعا قايشى كەلۋىنەن، قىرىق قۇبىلىپ، سوزىندە تۇرماۋىنان بولدى.
دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ەرەجەسى ءار جاقتىڭ ورتاق تانىمى نەگىزىندە قالىپتاسقان كەلىسىم - شارت، ءار جاق تۇگەلدەي سانالى تۇردە قاتىستى بەلگىلەمە بويىنشا ءىس جۇرگىزۋى ءتيىس. ال امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق بۇلاي ىستەمەي، ءوز ەلىنىڭ ىشكى زاڭىن زورلىقتى تۇردە دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ ەرەجەسىنەن جوعارى قويىپ، ءوز الدىنا كوپ مەملەكەتپەن ساۋدا جاڭجالىن قوزعاپ، كوپ جاقتى ساۋدا ءتۇزىلىسىن قالاعانىنشا تابانعا تاپتادى. دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە، امەريكا قۇراما شتاتتارى جاق ءتىپتى اشىق تۇردە دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ شاعىم بەرۋ ورگانى مەن تالاستى شەشۋ مەحانيزمىنىڭ امەريكا قۇراما شتاتتارىن دا تەجەۋىنە ”جول بەرمەيمىز“ دەپ ايقۇلاقتاندى، ءتىپتى، دۇنيە جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنان شىعىپ كەتەمىز دەپ سەس كورسەتتى. ءدال وسىنداي اشىق - اشكەرە قوقان - لوقىدا قانداي ءبىر كەلىسىم - شارت رۋحى بولسىن؟!
شىندىق امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ حالىقارالىق زاڭدار مەن حالىقارالىق ەرەجەلەردىڭ ەڭ ۇلكەن ءبۇلدىرۋشىسى ەكەندىگىن كورسەتىپ وتىر. كليمات وزگەرىسى جايىنداعى «پاريج كەلىسىمى»نە 190 نەشە مەملەكەت قول قويسا، امەريكا قۇراما شتاتتارى بۇل كەلىسىمنەن شىعىپ كەتتى. يران يادرو ماسەلەسىنىڭ جالپىلىق كەلىسىمى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ حاۋىپسىزدىك القالار كەڭەسىنىڭ قاراپ ماقۇلداۋىنان وتكەن بولاتىن، امەريكا قۇراما شتاتتارى ونان دا شىعىپ كەتتى. بۇنىمەن قويماي، امەريكا قۇراما شتاتتارى بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ وقۋ - اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت ۇيىمى، بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ ادام ۇقىعى كەڭەسى سياقتى حالىقارالىق ۇيىمداردان دا بويىن اۋلاققا سالدى. امەريكا قۇراما شتاتتارى جاقتىڭ حالىقارالىق ەرەجەلەر مەن قۇرىلىمداردان ”قولايىنا جاقسا پايدالاناتىن، قولايىنا جاقپاسا تاستايتىن“ شىنايى كەيىپ - كەسپىرىن حالىقارالىق قوعام الدەقاشان انىق تانىپ جەتتى.
ەرەجە تانىمى مەن كەلىسىم - شارت رۋحى − بازار ەكونوميكاسىنىڭ ىرگە تاسى، سونداي - اق قازىرگى حالىقارالىق ءتارتىپتىڭ ماڭىزدى تىرەگى. ەرەجەنى ساقتاۋ، كەلىسىم - شارتتان اينىماۋ جەكە ادامداردىڭ، توپتاردىڭ جانە مەملەكەتتەردىڭ اۋقىمدى سەلبەستىك قالىپتاستىرۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى، ول ادامزاتتىڭ وركەنيەتتى قوعامعا اياق باسۋىنىڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. امەريكا قۇراما شتاتتارى جاقتىڭ كەلىسىم - شارتتى قالاعانىنشا بۇزۋى، حالىقارالىق ەرەجەلەردى قولىندا ويناتۋى ءوزىنىڭ سەنىمدىلىگىنە نۇقسان كەلتىردى، الەمدىك ءتارتىپتى ءبۇلدىردى. حالىقارالىق قوعامدىق پىكىر جاپپاي بىلاي دەپ قارايدى: جۇڭگو جاقپەن ەكونوميكا - ساۋدا كەلىسسوزىن وتكىزۋ بارىسىندا ءدال وسىنداي قىرىق قۇبىلعانى سەبەپتى، امەريكا قۇراما شتاتتارى جاقتىڭ وزىمەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتقان باسقا دا ساۋدا سەرىكتەرىنىڭ سەنىمىنە يە بولۋى مۇمكىن ەمەس.
امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازداردىڭ اۋزىنداعى كەلىسىم - شارت رۋحى ولاردىڭ باسقالارعا شابۋىل جاسايتىن قارپىمدى قارۋىنان، ەسىگىنىڭ الدىن بەزەندىرەتىن بۇركەنشىگىنەن باسقا دانەڭە ەمەس. جەكە مۇددەسى ءۇشىن ولار ەشتەڭەدەن يمەنبەي سەرتتى بۇزىپ، سوزدەن تاياتىن ابەس قىلىق كورسەتتى، كەيدە ءتىپتى بۇركەنشىگىن جامىلۋعا ۇلگەرمەدى، امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ مەملەكەت ىستەرى حاتشىسى پومپەو جۋىقتا ۇيالماي - قىزارماي: ”ءبىز وتىرىك ايتامىز، ءبىز الدايمىز، ءبىز ۇرلايمىز. بىزدە، اۋەلى، بۇلاردى وقىتاتىن ارنايى ساباق تا بار. ناعىزىندا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ ۇزدىكسىز ىزدەنىپ، العا باسۋىنىڭ داڭقى وسى“ دەپ سوقتى. امەريكا قۇراما شتاتتارىنداعى كەيبىر ساياساتپازداردىڭ ويىندا تەك پايدانى عانا كوزدەيتىن ”قاستەرلى كىتاپ“ قانا بار، كەلىسىم - شارت رۋحىنا زارەدەي ورىن جوق ەكەن.
”امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ قىرىق قۇبىلعان، كەلىسىم - شارتتى ساقتامايتىن ۇيعارىمدارىن كورگەن كىسىدە مۇنداي دوسىڭ بولسا، جاۋىم قايدا دەۋدىڭ قاجەتى قانشا؟ دەگەن وي تۋارى عاجاپ ەمەس.“ ءبىر جىلدىڭ الدىندا امەريكا قۇراما شتاتتارى جاقتىڭ حالىقارالىق قوعامداعى بىلىقپا ءىس - ارەكەتتەرىنە قاراتا ەۆروپا كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى توسك وسىلاي كۇرسىنگەن - دى. مەيلى كىم، مەيلى قايسى مەملەكەت بولسىن، كەلىسىم - شارت رۋحىن جوعالتسا، ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر ”ءمورالسىز ادام، ءسوز جوق، جالعىز قالادىنىڭ“ كەرمەك ءدامىن تاتارى ءشۇباسىز.
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 6 - ايدىڭ 9 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
