− ءداستۇرلى قىستاقتاردى قورعاۋ اۋىل - قىستاقتاردىڭ ومىرشەڭ كۇشىن قاۋلاتتى
شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ ءتىلشىسى
”اۋىلداعى وزەنشەنى، وزەنشەدە اينالىپ تۇراتىن تيىرمەندى ساعىنامىن...“. ءاربىر قىستاقتا جۇڭگولىقتاردىڭ شەكسىز ساعىنىشى جاتىر.
پارتيانىڭ 18 - قۇرىلتايىنان بەرى، باس شۋجي شي جينپيڭ تالاي رەت مىنانى باسا دارىپتەدى: كوركەم اۋىل - قىستاق قۇرۋدا ”جاپپاي شاعىپ، جاپپاي قۇرۋعا بولمايدى، اسىرەسە، بايىرعى قىستاقتاردى ويداعىداي قورعاۋ كەرەك“؛ جاڭا اۋىل - قىستاق قۇرۋدا، ءسوز جوق، اۋىل - قىستاقتىڭ ءىس جۇزىندىك جاعدايىنا ۇيلەسەتىن جولمەن ءجۇرىپ، اۋىل - قىستاقتىڭ ءوزىنىڭ دامۋ زاڭدىلىعىنا بويسۇنىپ، اۋىل - قىستاقتىڭ ەرەكشەلىگىن تولىق ايگىلەۋ كەرەك، ”اۋىلدىڭ ەرەكشەلىگىنە ءمان بەرىپ، اۋىل - قىستاقتىڭ كەلبەتىن ساقتاپ، تابيعاتتىڭ اۋەلگى قالپىن وزگەرتپەي، اۋىلدى ءار ۋاقىت ەستەن شىعارماۋ كەرەك“.
قاتىستى تاراۋلاردىڭ، ءار دارەجەلى ۇكىمەتتەردىڭ بەلسەنە ءۇن قوسۋى مەن بارىنشا ءمان بەرۋىندە، سۇيەمەلدەۋىندە، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ ءداستۇرلى قىستاقتاردى قورعاۋ، پايدالانۋ سەرپىنى بۇرىن بولماعان دارەجەدە ارتىپ، كورنەكتى ناتيجەگە جەتتى؛ ”اۋىل ساعىنىشى“ سەزىمىن جوعالتپاستان، اۋىل - قىستاقتىڭ دامۋىنىڭ جاڭا ومىرشەڭ كۇشىن تىپتەن قاۋلاتتى.
”ساڭ - ىر يۇيشيۋ“:
كونەنىڭ كوزى، جاڭا ىرعاق
”ساڭ - ىر يۇيشيۋ“ − لي دىچاڭ اۋىلىنىڭ ”تاۋ“ مەن “تەڭىز“ اراسىنداعى سان الۋان كەلبەتىن اۋلا داۋالىنىڭ سىرتىنا جازىپ قويىپتى.
لي دىچاڭنىڭ اۋىلى يۇننان ولكەسى دالي بايزۋ اۆتونوميالى وبلىسى دالي قالاسى ۋانچياۋ قالاشىعىنىڭ گۋشىڭ قىستاعىندا. ارقاسىن ساڭشان تاۋىنا سۇيەپ، ىرحاي كولىنە تىرەلىپ جاتقان، كوك قاڭىلتاق كەرپىشتى، اق داۋالدى قىستاق − بايزۋلاردىڭ تيپتىك ءداستۇرلى قىستاعى.
لي دىچاڭنىڭ ءۇيىنىڭ كەڭ دە جارىق جاسىل جەلەك جامىلعان شاعىن اۋلاسى ءۇي، ساراي، داۋال ءوزارا ۇشتاستىرىلعان بايزۋلاردىڭ ءداستۇرلى قۇرىلىس ستيلىن ايگىلەگەن. ”بۇل اۋلانى 1997 - جىلى سالدىم“، - دەدى لي دىچاڭ.
2015 - جىلدىڭ باسىندا، باس شۋجي شي جينپيڭ يۇنناندا قىزمەت تەكسەرگەندە، لي دىچاڭنىڭ ۇيىنە باردى. لي دىچاڭنىڭ ويۋ تۇسىرىلگەن ارقالىقتى ءۇيىن، تازا دا رەتتى اۋلاسىن، قۇلپىرا وسكەن وسىمدىكتەردى كورگەن باس شۋجي ەرەكشە قۋاندى. ول: ”بۇل جەردىڭ ورتاسى رەتتى ەكەن ءارى قاراپايىم بەينەنى ساقتاپتى، مۇنداي ءۇي باتىس ۇلگىسىندەگى ۇيلەردەن جاقسى، اۋىلدى ەسكە تۇسىرەدى ەكەن“، - دەدى.
لي دىچاڭ بىلاي دەدى: ”باس شۋجيدىڭ ءسوزى بىزگە ءداستۇرلى قىستاقتاردى قورعاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اناعۇرلىم ايقىن كورسەتىپ بەردى. ىرحايدى جاقسى قورعاپ قانا قويماي، ءداستۇرلى بايزۋ ۇيلەرىنىڭ كەلبەتىن دە ساقتاۋ كەرەك. تابيعي كورىنىس بولسىن، الدە گۋمانيتارلىق كورىنىس بولسىن، ەكەۋىنىڭ دە كەم بولۋىنا بولمايدى“.
بىرنەشە جىلدان بەرى، گۋشىڭ قىستاعى ”بايىرعى قۇرىلىستاردى قورعاۋ، سالىنىپ جاتقاندارىنا جەتەكشىلىك ەتۋ، سالىنباعاندارىن ارناعا ءتۇسىرۋ، كونە قۇرىلىستاردى جاڭالاۋ، ەرەجەگە قايشى قۇرىلىس سالۋعا سوققى بەرۋ“ سىندى قىزمەت وي جەلىسى بويىنشا، قۇرىلىستاردىڭ بەت - بەينەسىن رەتكە سالىپ، كوك قاڭىلتاق كەرپىش، اق داۋال، كولبەۋ توبەلى، سولعىن سيامەن سۋرەت سالىنعان بايزۋلاردىڭ تۇرعىن ءۇي ۇلگىسىن ساقتادى.
ءتىلشى مىنانى ۇعىستى: قىستاقتا ”ءۇش قۇبىردى جەرگە كومۋ“ ينجەنەرياسى ورىندالىپ، نەگىزگى كوشەلەر اسفالتتاندىرىلىپ، كەڭەيتىلگەن، 7 وتباسىنىڭ تاريحي جانە ۇلتتىق مادەنيەت بوياۋى قانىق بايزۋ ءۇيى مەن بايىرعى اۋلاسى تاقتايشا ءىلىپ قورعالعان، فىڭميڭ كوپىرى، بايىرعى ساحنا سياقتى مادەني ەسكەرتكىشتەر بايىرعى قالپىن ساقتاپ جوندەلگەن.
بۇگىنگى گۋشىڭ قىستاعىنىڭ اسپانى ونان ارى ”تازارىپ“، كول سۋى ونان ارى مولدىرلەنىپ، قورشاعان ورتاسى ءتىپتى دە رەتتەلە ءتۇستى...
”بايىرعى ۇيلەردى قۇتقارۋ“:
قىستاقتى جانداندىرىپ، جالىندى ومىرشەڭ كۇشتى قايتا قاۋلاتتى
لانشان اۋدانى سىتاڭيۇي قالاشىعىنىڭ حۋشي قىستاعى حۋناننىڭ تاۋ قويناۋىنا ورنالاسقان. تاڭ، سۇڭ پاتشالىقتارى كەزىنەن - اق ادام مەكەندەگەن وسى مىڭ جىلدىق تاريحى بار بايىرعى قىستاق 2016 - جىلى 4 - توپتاعى ”جۇڭگونىڭ ءداستۇرلى قىستاقتارى تىزىمى“نە ەنگىزىلدى.
2018 - جىلى جوعارى دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىش تاراۋلارىنىڭ قارجىلىق قولداۋىمەن، حۋشي قىستاعى ”بايىرعى قالپىن ساقتاپ جوندەۋ“ پرينسيبى بويىنشا بايىرعى ساحنا، بايىرعى قۇرىلىس اۋلاسى سياقتى 3000 شارشى مەترگە جۋىق اۋماقتاعى مادەني ەسكەرتكىشتەردى جالپى جاقتان جوندەدى؛ جاپقىنى، قاڭىلتاق كەرپىشتى، راشەتكانى اۋىستىرۋ، ات باستى داۋال، قالتقى، ەسىك، تەرەزە سياقتى بولشەكتەردى جاڭالاۋ ارقىلى بايىرعى قىستاق قايتادان جالىندى تىنىسقا ەندى. سونىمەن قاتار ەسكەرتكىش ساراي سالىپ، 1934 - جىلى قىزىل ارميا 6 - جۇنتۋانىنىڭ ۇزاق جورىقتا حۋشيدان وتكەن كەزدەگى قىمباتتى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قويدى.
2016 - جىلدان بەرى مەملەكەتتىك مادەني ەسكەرتكىش مەكەمەسى جۇڭگو مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ قورى قوعامى اتقارعان ءداستۇرلى قىستاقتاردى قورعاۋ الەۋمەتتىك يگىلىك نىسانى ”بايىرعى ۇيلەردى قۇتقارۋ ارەكەتى“نىڭ جەر - جەردە ىلگەرىلەتىلۋىن قولدادى.
فۋجيان ولكەسى نيڭدى قالاسى پيڭنان اۋدانى شيليڭ اۋىلى لۇڭتان قىستاعى بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا اسىلگى نوپوستا 1400 دەن استام حالقى بار قىستاقتىڭ تۇراقتى جان سانى 200گە دە جەتپەي قالدى، بايىرعى ۇيلەردىڭ ءبىر ءبولىمى تالاي جىل بويى جوندەلمەي، قۇلاعان قالدىق تامدارى عانا قالعان ەدى؛ قىستاقتاعى ميڭ، چيڭ پاتشالىقتارىنان قالعان 120دان استام قۇرىلىستىڭ كوبى شاعىلعان بولاتىن.
2017 - جىلى 5 - ايدا ۇكىمەتتىڭ قولداۋىمەن، لۇڭتان قىستاعى ”بايىرعى ۇيلەردى قۇتقارۋ“دى، بايىرعى قىستاقتى گۇلدەندىرۋ جۇمىسىن باستادى.
”بايىرعى ۇيلەردىڭ كوبىنىڭ اعاشتان سالىنعان ەرەكشەلىگىنە مەڭزەس، ءبىز ساقا شەبەرلەردى شاقىرىپ، ءداستۇرلى تەحنولوگيانى قولدانىپ جوندەدىك“. قىستاقتا تۇراتىن ءبىرىنشى شۋجي شيا شيڭيۇڭنىڭ تانىستىرۋىنشا، ولار بايىرعى ۇيلەردى جوندەۋگە قوعامنان قارجى تارتۋ ءۇشىن، ”15 جىلعا جالعا الۋ“ جۇمىس مەحانيزمىن جاسامپازدىقپەن العا قويعان.
”ءۇيدى كىم جالعا السا سول جوندەيدى، جالعا الۋشىمەن 15 جىلدىق توقتام جاسالادى، 15 جىلدا جىل سايىن ءار شارشى مەترگە نەبارى 3 يۋاننان اقى الىنادى“. شيا شيڭيۇڭ بىلاي دەدى: قازىر لۇڭتان قىستاعىندا 32 بايىرعى ۇيگە وسىنداي ءادىس قولدانىلىپ، بايىرعى ۇيلەردى جوندەپ، ۇزاق ۋاقىت وتىرۋعا ەل - ءىشى سىرتىنان 100دەن استام ادام باۋرالدى.
تاستالعان بايىرعى ۇيلەر باسقالارعا بەرىلىپ جوندەلگەن سوڭ، قىستاقتىڭ اۋەلگى كەلبەتى ساقتالدى ءارى جاڭا كاسىپ دامىتىلا باستادى. جياڭشيلىق زىڭ ۋي لۇڭتان قىستاعىن كورگەن جەردەن ۇناتىپ، قىستاقتا 100 نەشە جىلدىق تاريحى بار ءبىر بايىرعى ءۇيدى جالعا الىپ، كىتاپ وقۋدى نەگىزگى تاقىرىپ ەتكەن ”ءوزى پايدالانۋ + ءبولىسۋ“ سىندى تۇرمىس كەڭىستىگى ەتىپ وزگەرتتى.
ءتىلشى مىنالاردى ۇعىستى: ”بايىرعى ۇيلەردى قۇتقارۋ ارەكەتى“ندە ۇكىمەت مىندەتتەپ، قوعامدىق ۇيىمدار جۇمىس جۇرگىزۋ، باقىلاۋ، باسقارۋ سىندى نىساندى اتقارۋ ءادىسىن قولدانىپ، قوعامدىق كۇشتەردى جاپپاي ات سالىسۋعا باۋراپتى. جەر - جەر امالياتتىق ىزدەنىس بارىسىندا مادەني ەسكەرتكىش قۇرىلىستارىن قورعاۋ، پايدالانۋدىڭ جاڭا مەحانيزمىن قالىپتاستىرىپ، شارۋالاردى قىستاققا قايتىپ، اۋىل - قىستاق ساياحاتىن دامىتۋعا باۋراپ، بەيزاتتىق مادەني مۇرالاردىڭ كادەگە جاراۋىن جانە الەۋمەتتىك مادەنيەت قىزمەت وتەۋىنىڭ جاقسارۋىن جەبەپ، ءداستۇرلى قىستاقتاردىڭ قوزعاۋشى كۇشىن ءونىمدى تۇردە قاۋلاتىپ، ءداستۇرلى قىستاقتاردى قورعاۋعا جانە باياندى دامىتۋعا ماڭىزدى نەگىز قالاپتى.
اۋىل - قىستاقتىڭ ”ينتەرنەت جۇلدىزى“:
باۋراۋ قۋاتىن ەسەلەپ ارتتىردى، كوركەيۋگە دەم بەردى
قۇتقارۋ، قورعاۋ، پايدالانۋ − بايىرعى قىستاقتارعا ”جاڭا بايلىق“ سيلادى.
سوقپا تامدى اعاش ۇيلەر قاراپايىم دا كوركەم، سىپيڭ تەاترى تامىلجىتا شىرقالۋدا... لۇڭتان قىستاعىنىڭ تىلشىگە بەرگەن اسەرى وسى.
”بايىرعى قىستاقتىڭ سىرتقى كورىنىسىن ساقتاۋعا ءمان بەرۋمەن قاتار، وزىندىك ءمانىن ىشكەرىلەي بايقاۋعا دا كۇش سالىپ، قىستاقتى شىنىمەن’تىرىلتەمىز‘“، - دەدى شيا شيڭيۇڭ.
لۇڭتان قىستاعى مەملەكەت دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇرا − سىپيڭ تەاترىن ەجەلدەن ساقتاپ كەلەدى، وسى قىمباتتى مادەني مۇرانى ”ءتىرىلتۋ“ ءۇشىن، لۇڭتان قىستاعى سىپيڭ تەاترى مۇراجايىن سالدى، تەاتر ۇيىرمەسى قايتا قۇرىلدى؛ قىزىل بوياۋشا جاساۋ جانە سارى شاراپ اشىتۋ سىندى ولكە دارەجەلى بەيزاتتىق مادەني مۇراعا مۇراگەرلىك ەتۋ ءۇشىن، قىستاقتان مۇراجاي دا قۇرىلدى.
قىسقا عانا بىرنەشە جىلدا لۇڭتان قىستاعىنداعى بايىرعى ۇيلەر جاڭالانىپ، قۇرىلعىلارى تولىقتاندى؛ تۇراقتى نوپوسى شامامەن 600 ادامعا جەتتى؛ الەۋمەتتىك يگىلىك سۋرەتحاناسى، اسەمونەر سارايى، سىپيڭ تەاترى مۇراجايى، سارى شاراپ مۇراجايى، كوفەحانا، كىتاپحانا قۇرىلىپ، بۇرىن ەشكىم بىلمەيتىن توزىعى جەتكەن كونە قىستاق ساياحاتتىڭ ”ينتەرنەت جۇلدىزى قىستاعى“نا اينالدى.
”مەرەكە، دەمالىس كۇندەرى ساياحاتشىلار باسىپ كەتەدى، اپتا سوڭىندا ءبىر اۋىز ءۇيدىڭ تابىلۋى مۇڭ بولادى، شارۋا اسحانالارىنىڭ الدىندا قاتارعا تۇراتىندار مولايدى، اۋىل شارۋاشىلىق قوسىمشا ونىمدەرىنىڭ ساۋداسى كۇسەت بولدى“، - دەپ قۋانا تانىستىردى لۇڭتان قىستاعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى چىن شياۋجىن.
ۇعىسۋعا قاراعاندا، 2014 - جىلدان بەرى، مەملەكەتتىك مادەني ەسكەرتكىش مەكەمەسى مەملەكەتتىك ءتۇيىندى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ورىندارى مەن ولكە دارەجەلى مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ ورنى شوعىرلى ورنالاسقان 270 جۇڭگو ءداستۇرلى قىستاعىن تاڭداپ، جالپى تۇلعالىق قورعاۋ، پايدالانۋ قىزمەتىن ورىستەتتى. 2018 - جىلعى باعالاۋ ناتيجەسى 51 جەردەگى ءداستۇرلى قىستاقتىڭ مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ نىسانىنىڭ ورىندالۋ سالىستىرماسى ％84كە جەتىپ، مادەني ەسكەرتكىشتەردىڭ حاۋىپسىزدىگىنە ءونىمدى تۇردە شىنايى كەپىلدىك ەتكەندىگىن ءارى جەرگىلىكتى ديقانداردىڭ كىرىسىن ارتتىرۋىن جەبەگەندىگىن ايگىلەدى.
”قورعالعان قىستاقتاردىڭ تەڭ جارىمىنىڭ كىرىسى ءوزى قاراستى اۋداننىڭ ورتاشا دەڭگەيىنەن جوعارى بولدى، ％70 قىستاقتىڭ ساياحات كىرىسى ％40كە جۋىق ارتتى“، - دەدى مەملەكەتتىك مادەني ەسكەرتكىش مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى سۇڭ شينچاۋ.
بيىل جازعى دەمالىستا حاڭجوۋدان داليگە ساياحاتتاي كەلگەن جوۋ دۇڭمەي حانىمنىڭ وتباسىنداعى 3 ادام گۋشىڭ قىستاعىنىڭ تۇرعىنى حى ليچىڭنىڭ حالىقتىق تۇسەلحاناسىنا ءبىر كۇن تۇنەۋ ءۇشىن كۇنميڭدەگى قوناق ۇيگە بەرگەن زاكازدى قايتارىپ تاستادى.
”گۋشىڭ قىستاعىنىڭ كوركەم كورىنىسى مەن ءدامدى تاعامدارى ءبىزدى ايرىقشا باۋرادى“، - دەدى جوۋ دۇڭمەي كۇلىپ.
”ساڭ - ىر يۇيشيۋ“دىڭ قوجايىنى لي دىچاڭ ورىن شىعارىپ، شياگۋان توستاعانشا شايى، حىچيڭ كۇمىس بۇيىمدارى سياقتى جەرگىلىكتى ايگىلى ونىمدەردى ءتىزدى جانە ساتتى. ”ءار كۇنى ساياحاتشىلاردىڭ اياعى ۇزىلمەيدى“، - دەدى لي دىچاڭ قۋانا.
بيىل تۇرعىن ءۇي جانە قالا، اۋىل قۇرىلىسى مينيسترلىگى، مەملەكەتتىك مادەني ەسكەرتكىش مەكەمەسى سياقتى 6 تاراۋ 5 - توپتاعى 2666 جۇڭگو ءداستۇرلى قىستاعىن جاريالادى. جۇڭگو ءداستۇرلى قىستاعىنىڭ جالپى سانى 6819عا جەتتى.
(تىلشىلەر لي زىلياڭ، ديڭ يچۋان، شى يۇيسىن، دۇڭ جيانگو، ليۋ ۋاڭمين)
(شينحۋا اگەنتتىگىنىڭ 8 - ايدىڭ 18 - كۇنى بەيجيڭنەن بەرگەن حابارى)
