امەريكانىڭ جالا جاۋىپ، كۇيە جاققاندىعى جونىندە، رايونىمىزداعى ءار ۇلت كادر - جۇرتشىلىعى جابال مىنالاردى ءبىلدىردى −
شينجياڭنىڭ گۇلدەنىپ - كوركەيۋىن، ورنىقتىلىعىن بۇلدىرەتىن ءارقانداي قاسكۇنەمدىكتىڭ بارلىعى ىسكە اسپايدى
ءتىلشى ميھىرگۇل عوپۇر
امەريكانىڭ ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“نى ماقۇلداپ، ”ادامدىق ۇقىق“ جەلەۋىن كوتەرىپ، جۇڭگونىڭ شينجياڭىنىڭ ادامدىق ۇقىق جاعدايىنا قاساقانا جالا جاۋىپ، جۇڭگونىڭ ۇشقارىلىقتى الاستاۋداعى جانە لاڭكەستىككە سوققى بەرۋدەگى قۇلشىنىستارىنا ورشەلەنە كۇيە جاقتى، بۇل ونىڭ شينجياڭنىڭ ورنىقتىلىعىن ءبۇلدىرۋ، جۇڭگونىڭ دامۋىنا بوگەۋ بولۋ قاسكۇنەمدىگىن ايپاراداي اشتى. بۇعان قاراتا، رايونىمىزداعى ءار ۇلت، ءار سالا قايراتكەرلەرى قاتتى كەكتەنىپ، قاتاڭ جازعىرىپ، باتىل قارسى تۇراتىندىقتارىن ءبىلدىردى، كوپشىلىك مىنالاردى ءبىلدىردى: امەريكانىڭ ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“سى امەريكا جاقتىڭ شينجياڭنىڭ گۇلدەنىپ - كوركەيۋىن، ورنىقتىلىعىن بۇلدىرۋدەي سۇرقيا نيەتىن ايپاراداي اشتى. شينجياڭنىڭ العا باسۋ اياق الىسىن ءارقانداي كۇش توسا المايدى، شينجياڭداعى 25 ميلليون ءار ۇلت پەرزەنتتەرىنىڭ مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن قورعاۋ، ۇلتتار ىنتىماعىن قورعاۋ، قوعام ورنىقتىلىعىن قورعاۋ ەرىك - جىگەرى قۇرىشتاي بەرىك.
”ادامدىق ۇقىق“ جەلەۋى سۇرقيا نيەتتى بۇركەمەلەي المايدى
”امەريكا پارلامەنتى قاۋىم پالاتاسىنىڭ شينجياڭعا ساياتىن ’زاڭ جوبا‘ ماقۇلداۋى امەريكاداعى كەيبىر ساياساتپازداردىڭ تاعى ءبىر رەت كورسەتكەن سوراقى ويىنى، جۇڭگوعا ’قالپاق‘ كيگىزبەك بولعان ءارقانداي قاسكۇنەمدىك ءبارى دە ىسكە اسپاق ەمەس، ءبارى دە شەرمەندە بولۋمەن تىنادى!“ شينجياڭ داشۋەسى ماركسيزم شۋەيۋانىنىڭ باستىعى، پروفەسسور ءزۇلايات سىمايىل بىلاي دەدى: حالىقارالىق قوعام ۇلكەن شاڭىراعىندا، جۇڭگو باستان - اياق بەيبىتشىلىكتى قورعاپ، دامۋدى جەبەپ، ادامگەرشىلىكتەن جازباي، ادامزاتتىڭ تاعدىرلاس ورتاق تۇلعاسىن قۇرۋدى دارىپتەپ كەلەدى. امەريكانىڭ ايتىلمىس شينجياڭعا ساياتىن ”زاڭ جوبا“سىن جۇرتتىڭ قۇپتامايتىندىعى داۋسىز.
شينجياڭ قوعامدىق عىلىمدار اكادەمياسى تاريح زەرتتەۋ ورنىنىڭ ورىنباسار باستىعى، تەتە اعا زەرتتەۋشى ماحمۇت ءابدۇۋالي بيىل 10 - ايدا قاشقار، حوتان سياقتى جەرلەرگە بارىپ قوعامدىق تەكسەرۋ جۇرگىزدى، قاشقار بايىرعى قالاسىندا ول ءشامشىقامار ەسىمدى جاس بويجەتكەندى كەزدەستىردى، بۇل جاس قىز وتباسىلىق ساياحات باقشاسىندا اۋدارماشى، سونداي - اق ءبي بيلەۋ قىزمەتىمەن شۇعىلدانادى ەكەن، كاسىپتىك شەبەرلىككە تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشى، بيىل 23 جاستا. تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا، ءشامشىقامار مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىلدى ۇيرەندى، بۇل ونىڭ ىشكى وڭىرلەردەن كەلگەن ساياحاتشىلارمەن سويلەسۋىنە قولايلىلىق جاراتتى؛ اجارلاندىرۋ، شاش جاساۋ ونەرىن ۇيرەنگەن ول وزىنە ءتان اجارلاندىرۋ، شاش جاساۋ دۇكەنىن اشۋدى جوسپارلاپ وتىر. ”شىندىققا تالاس جۇرمەيدى، شينجياڭنىڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتى شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ ءتۇبىرلى مۇددەسىنە ۇيلەسەدى، بۇكىلدەي دۇرىس“، - دەدى ماحمۇت.
وتكەن عاسىردىڭ 90 - جىلدارىنان بەرى، شينجياڭدا كەزىندە مىڭداعان زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولارى (وقيعا) تۋىلىپ، قىرۋار بەيكۇنا بۇقارانى زيانكەستىككە ۇشىراتىپ، نەشە جۇزدەگەن قوعام حاۋىپسىزدىگى حالىق ساقشىلارىنىڭ قىزمەت ۇستىندە قۇربان بولۋىن تۋدىردى، مال - مۇلىك زيانى ەسەپسىز. ”ءبىر قىدىرۋ زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولارى (وقيعا) ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ لاڭكەستىكتىڭ وربۋىندەگى توپىراق ەكەندىگىن كورسەتتى“ قۇمىل قالاسى ءىسلام ءدىنى قوعامىنىڭ باستىعى، يجوۋ رايوندىق جۇڭشان وڭتۇستىك جولىنداعى مەشىتتىڭ يمامى احات دولقۇن بىلاي دەدى: ”شينجياڭنىڭ لاڭكەستىككە زاڭ بويىنشا سوققى بەرىپ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ قىزمەتىن ورىستەتۋى، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇقىعى، سالاماتتىق ۇقىعى، دامۋ ۇقىعى سياقتى نەگىزگى ۇقىقتارىن ەڭ جوعارى شەكتە قامتاماسىز ەتكەندىك. ءدىن سالاسىنداعى قايراتكەر رەتىندە، مەن امەريكاداعى سول ساياساتپازدارعا باتىلدىقپەن بىلاي دەپ قاتاڭ ەسكەرتەمىن: ەندىگارى اۋىزعا كەلگەندى كوكىمەڭدەر، وتىرىكتى قيۋادان قيىستىرماڭدار! ءبىزدىڭ تىنىش ىنتىماقتى، تاماشا، باقىتتى تۇرمىسىمىزدى بۇلدىرۋگە ۇرىنعان ءارقانداي ارەكەت ەڭ سوڭىندا جەڭىلىسپەن تىنادى“.
ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسى ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ادىلەتتى شاراسى
”مەن تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىندا ءبىر جىلدان استام ۋاقىت ۇيرەندىم، تۇرمىس كەشىردىم، بۇل ارا بۇكىلدەي تاربيەلەنۋشىلەردىڭ ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ بۇعاۋىنان قۇتىلىپ، زاڭ بىلىمدەرىن ۇيرەنۋگە، وسى زامانعى مادەنيەتتى جانە جۇمىستانۋ شەبەرلىگىن ۇيرەنۋىنە كومەكتەسۋدىڭ اشىق قوعامدىق مەكتەبى،ءبىز تاربيەلەنۋشىلەردى باقىتتى تۇرمىسپەن قايتادان قاۋىشتىراتىن تۇراق، استە امەريكاداعى كەيبىر ساياساتپازدار ساندىراقتاعانداي ’جازا لاگەرى‘ ەمەس“. قاعىلىق اۋدانى جىلقىشى اۋىلىنداعى وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشى ءزاينۇر مامەت بىلاي دەدى: ”ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ ۋلاۋىنا ۇشىراعان مەنى قوعام تاستاپ قويعانى جوق، پارتيا مەن ۇكىمەت مەنى قۇتقاردى، مەنىڭ وتباسىمدى قۇتقاردى. مەن امەريكاداعى سول ساياساتپازدارعا جۇڭگو ۇكىمەتىنىڭ كوڭىل ءبولۋى مەن قامقورلىعىندا، شينجياڭداعى ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تۇرمىسىنىڭ بارعان سايىن باقىتتى بولىپ، ادامدىق ۇقىقتىڭ تولىق قامتاماسىز ەتىلگەندىگىن ەسكەرتەمىن“.
قاشقار ايتىكار مەشىتىنىڭ يمامى مامەت جۇما بىلاي دەدى:”پارتيا مەن ۇكىمەت ۇشقارىلىقتى الاستاۋدى جانە لاڭكەستىككە سوققى بەرۋدى ۇزدىكسىز ىلگەرىلەتكەندىكتەن عانا، ءدىني ۇشقارى يدەيا ءونىمدى تەجەلىپ، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى تولىق قامتاماسىز ەتىلدى، پارتيا مەن ۇكىمەت ءبىزدىڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىن جاراسىمدى، ورنىقتى تاماشا جاعدايعا يە ەتتى، ءار ۇلت بۇقاراسىنىڭ تابىس سەزىمى، باقىت سەزىمى، حاۋىپسىزدىك سەزىمى ۇزدىكسىز كۇشەيدى؛ پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ كوڭىل ءبولۋى مەن قامقورلىعىندا، شينجياڭداعى بارلىق ءدىني قيمىل ورىندارىندا ”جەتىنى جەتكىزۋ، ەكى بولۋ“، ”توعىز سەپتەۋ“ اتقارىلىپ، نەگىزدىك شارت - جاعداي جاپپاي جوعارىلاتىلدى. ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ − ءار ۇلت حالقىنىڭ ورتاق جاۋى، ءبىز ونىمەن سوڭىنا دەيىن باتىل كۇرەس جۇرگىزەمىز!“.
اۆتونوميالى رايوندىق جوعارى حالىق سوتى مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى اكبار اكىرام بىلاي دەدى: شينجياڭ تاربيەلەۋ - باۋلۋ قىزمەتىن ورىستەتىپ، لاڭكەستىك، ۇشقارىلىق جاقتا زاڭعا قايشىلىق جاساعان نەمەسە قىلمىستىق ارەكەت وتكىزگەندەردى ەڭ جوعارى شەكتە قۇتقارىپ، لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ ءوسىپ - ءوربيتىن توپىراعى مەن شارت - جاعدايلارىن ەڭ جوعارى شەكتە الاستاپ، ازاماتتاردىڭ نەگىزگى ۇقىق - مۇددەسىنىڭ لاڭكەستىكتىڭ، ءدىني ۇشقارىلىقتىڭ زيانكەستىگىنە ۇشىراۋىنان ساقتاۋدى ەڭ جوعارى شەكتە قامتاماسىزداندىردى. ”شىندىق زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك ارەكەتتەرىنە زاڭ بويىنشا سوققى بەرىپ، ءار ۇلت حالقىنىڭ ءومىرى مەن مال - مۇلىك حاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ادامدىق ۇقىقتى ەڭ ءتۇبىرلى قورعاۋ ەكەندىگىن دالەلدەدى. قازىر شينجياڭدا ءۇرتىس 3 جىل بويى زورلىقتى كۇش، لاڭكەستىك دەلولارى (وقيعا) تۋىلمادى، حالىق تىنىش، بەرەكەلى تۇرمىس كەشىرۋدە“، - دەدى اكبار.
شينجياڭنىڭ العا باسۋ اياق الىسى توقتامايدى
اقسۋ ايماقتىق پارتكومنىڭ ورىنباسار شۋجيى، اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ ءۋاليى نياز ءاشىم بىلاي دەدى: جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان 70 جىلدان بەرى، پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ قامقورلىعىندا، شينجياڭدا وراسان زور وزگەرىستەر بولدى، ءار ۇلت حالقى ءبىر نيەتپەن ىنتىماقتاسىپ، قوعام جاراسىمدى، ورنىقتى بولىپ، ەكونوميكا گۇلدەنىپ، دامىپ، تۇرمىس ورەسى كۇننەن - كۇنگە جوعارىلادى“. بيىل الدىڭعى جارتى جىلدا، اقسۋ ايماعىنىڭ ءوندىرىس جالپى ءونىم قۇنى 41 ميلليارد 787 ميلليون يۋان بولىپ، سايكەس مەزگىلدەگىدەن ％9.6 ارتتى، اسىرەسە، حالىق تۇرمىسى قۇرىلىسى شىعىسى جالپى شىعىستىڭ ％73ىن يەلەدى. مىنە بۇل اقسۋ ايماعىنداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ باياندى، ورنىقتى ورتادا، حالىق تۇرمىسىنىڭ تولىق قامتاماسىزداندىرىلىپ، باقىتتى، جاراسىمدى، تىنىش ءومىر، شات - شادىمان تىرشىلىك كەشىرىپ جاتقاندىعىن جەتە تۇسىندىرەدى. ءبىز كورىكتى شينجياڭنىڭ العا باسۋ اياق الىسىنا ءارقانداي كۇشتىڭ كەدەرگى بولا المايتىندىعىنا سەنىمىمىز كامىل“، - دەدى نياز.
اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتى كەڭسەسىنەن ”ۇعىسۋ، تيىمدىلىك جاساۋ، توعىستىرۋ“ قيمىلى بويىنشا جاڭاءشار اۋدانىندا تۇرعان قىزمەت اترەتىنىڭ باس جەتەكشىسى يىلحام احات بىلاي دەدى: پارتيا مەن مەملەكەتتىڭ حالىققا تيىمدىلىك جاساۋ جونىندەگى ءبىرسىپىرا ساياساتى وڭتۇستىك شينجياڭ ءوڭىرىنىڭ حالىق تۇرمىسىن جاقسارتىپ، بۇقارانىڭ تۇرمىس ساپاسىن جوعارىلاتۋىنا دەم بەردى. ”پارتيا ۇزاق جىل ماپەلەپ - باۋلىعان ۇيعۇر ۇلتىنان شىققان پارتيالى كادر رەتىندە، مەن ءاربىر شينجياڭدىقتى قىراعىلىقتى ارتتىرىپ، امەريكانىڭ سۇرقيا نيەتىن جىعا تانۋعا، جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، ناقتى ارەكەت ارقىلى شينجياڭنىڭ تاماشا جاعدايىن قورعاۋعا ۇندەيمىن“، - دەدى ول.
”تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقاننان كەيىن، جان سارايىم اشىلىپ، كوز ايام كەڭىدى، رۋحىم سەرپىلە ءتۇستى، تۋىس - تۋعاندارىم مەن دوستارىم دا ۇيىمە ءجيى كەلەتىن بولدى، اقشا تاۋىپ وتباسىمدى اسىراي الاتىن بولدىم، ءدىني ۇشقارى يدەيا قۇرساۋلاعان وتكەنگى سول ازاپتى كۇندەرگە قوش ايتتىم“. اتۇش قالاسى تاربيەلەۋ - باۋلۋ ورتالىعىنان وقۋ تاۋىسقان تاربيەلەنۋشى توحتىگۇل سامەت بىلاي دەدى: شينجياڭنىڭ قازىرگى تاماشا جاعدايى وڭاي - وسپاق قولعا كەلگەنى جوق، جاراسىمدى، ورنىقتى جاعداي حالىقتىڭ تىلەگى، حالىقتىڭ ارمانى. ”مەن جات نيەتتى سول ادامداردىڭ ءبىزدىڭ ىنتىماقتى، ورنىقتى، جاراسىمدى، باقىتتى تۇرمىسىمىزدى بۇلدىرۋىنە استە جول قويمايمىن، مەن ولارمەن سوڭىنا دەيىن كۇرەسەمىن“.
